Тыва чылгы ажыл-агыйының талазы-биле Россияда мурнунда 5 регионнуң санынче кирген
Сөөлгү 20 чылда Тывада чылгы малдың баш саны 3,3 катап көвүдээн. Наадым хүннеринде мал ажыл-агый хөгжүлдезиниң талазы-биле конференцияда, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы ук адырның амгы болгаш келир үезиниң дугайында ынчаар илеткээн.
Яамының дыңнадыы-биле алырга, 1940 чылда республиканың ажыл-агыйларынга чылгы малдың баш саны 122 муң чедип турган. Дайын чылдарында Совет Эвилелинге эътке, ажылчын күшке болгаш чүък сөөртүрүнге дуза кылдыр чылгы малдың көвей кезиин дамчыдып берипкен. Дайын соонда чылдарда чүгле 60 муң хире чылгы мал арткан. Дараазында чылдарда көдээ ажыл-агыйны механизастааны-биле малдың баш саны кызырлып, 2000 чылда 25 муң баш арткан.
2009 чылда республиканың чазаа мал ажыл-агыйының хөгжүлдезинче кичээнгейни углап, чылгы мал агый-агыйын бүгү аграрлыг секторнуң үндезини деп чарлаан соонда, малдың бажын катап өстүрүп эгелээн. Бо кыска үениң дургузунда чылгы малдың саны үш катап өскен. 2020 чылдың эгезинде бүгү хевирниң ажыл-агыйларынга 83,5 муң баш чылгы турган. Чыл санында 5,5 – 6 муң баш малдың чаш төлү немежип турар. Бир эвес республика ындыг темп-биле бурунгаарлап, төрүүр малдың баш санын (50 хуудан эвээжетпейн) камгалап арттырар болза, 2025 чылда дайын мурнунуң чылдарында турган баш санынга чедип, харын-даа ону ажып болурун специалистер санаан.
Эң-не хөй аъттар чоннуң хууда дузалал ажыл-агыйларында – 38728 баш, азы шупту малдың 46,4 %. 2 хире муң (2,2%) баш – көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринде, 29,2 муң баш (34,9%) – тараачын-арат ажыл-агыйларында, 13,6 муң баш (16,3%) - кооперативтерде. Сөөлгү 3 чылда дузалал ажыл-агыйлары сайгарлыкчы чорук субъектизи болур арат ажыл-агыйы кылдыр бүрүткедип, чылгы мал ажыл-агыйынга күрүнеден дузаламчыларны ап, мал бажын көвүдеп эгелээн.
Тываның кожууннарындан эң хөй аът малдыг чер Кызыл кожуун болур, ында – 12274 баш чылгы бар. Ийиги черде - Барыын-Хемчик (7894), үшкү черде – Эрзин (7703). Оон аңгыда Чөөн-Хемчик, Өвүр, Бии-Хем база Тес-Хем кожууннар эң хөй чылгылыг черлер кылдыр санадыр.
Уксаалыг болгаш тыва аът мал угланыышкынныг 13 ажыл-агыйда – 2499 баш уксаалыг төрүүр малдар бар. «Алдын-Булак» МУБ, «Кошкарлыг», «Амык», «Иртиш», «Алаш», «Кыргыс-Тей», «Теректиг», «Ямаалык», «Чодураа», «Арыг-Хем», «Ирбис» КБК, «Бай-Даг» база «Байлак» уксаажыдылга ажыл-агыйлары чылгы малдарлыг.
Тываның чылгычылары тус черниң тыва уксаалыг аъттарын кадагалап, өстүреринче улуг сагышты салып турар. Арыг тыва аъттарның чидип бар чыдары - бөгүнде улуг айтырыг ол. Бөгүнде республиканың үш мурнуу кожуунунда – Эрзинде, Тес-Хемде база Өвүрде тыва уксаалыг эвээш санныг малдар арткан.
Конференцияда чылгы ажыл-агый адырын ам-даа хөгжүдер чугула бөлүк хемчеглерни саналдаан. Уксаалыг бүдүрүкчү мал ажыл-агыйын тургузуп, оларны күрүнеден деткиири, тус черниң төрүүр белерин азырап-өстүрер кылдыр ажыл-агыйларга субсидияны бээри, аъттың ажыглалын калбартыры, тыва аъттарны таныштырып нептередир тускай интернет-четкини ажыдары, тыва аъттар киришкен хемчеглерни организастаары дээш, оон-даа аңгы хемчеглер бар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Москвада эмнедип турза-даа, республикага чылгы мал ажыл-агыйын алызында хөгжүдер дугайында бодунуң бодалын илереткен. «Чылгы мал ажыл-агыйы – аътка хереглелдиң кызыы болганы-биле, амыр эвес ажыл-иш. Амгы үеде ону чүгле эъди дээш тудуп турар. Ындыг болзажок, бистиң республика малдың баш санын катап өстүреринге бурунгаар базымны кылган. Бир эвес 2000 чылда чылгы малдың баш саны чүгле 25 муң чедип турган болза, бо чылын бисте ооң саны - 84 муң баш апарган. 20 чыл иштинде 3 катап көвүдээн. Аът өстүрүп-көвүдедип турар регионнар - Якутия, Башкирия, Алтай база Забайкальениң соонда, Россияда 5 дугаар черде бис. Тыва ам-даа көдүрлү бээринге бүзүрээр мен. Чүге дизе, чылгы мал азыраары – бистиң ханывыста, дайын мурнунда чылдарда аъттарывыс саны 120 муң ажыг баш турган болгай. Наадымда ук адырны хөгжүдер дугайында улуг чугааны чорутканы кончуг шын. Чылгы ажыл-агыйында үш угланыышкынны – эъткир, спортчу база уксаалыг малдарны таптыг хөгжүдүп эгелээр болзувусса, дайын мурнундагы санны чайлыг ажа бээр бис деп, чылгычыларның чугаалааны чөптүг. Ылаңгыя тус черниң арыг тыва аъттарын катап өстүрер ажылче күжениишкинни углаары чугула. Ону чедип алыр дизе, адырда субсидияның түңүн улгаттырар, херек инфраструктураны хөгжүдер, туризмден эгелээш иппотерапияга чедир аъттар херек бүдүрүлгелерни организастап, хөгжүдер апаар. Специалистерни дыңнадым. Чылгы мал ажыл-агыйынга деткимчени күштелдирер дээш бүгү-ле аргаларны тывар бис» - деп, Ш. Кара-оол Тываның чылгы мал ажыл-агыйының сайгарылгазынга хамаарыштыр бодалын илереткен.
