Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды школазы өөредилге-кижизидилге шугумунда республикада база бир онзагай чырык төөгүлүг, балалбас исти арттырган школаларның бирээзи болуп турар. Кандыг-даа школаның «көрүнчүү» ооң ханы төөгүзүнде, эрткен оруунда болгай. Чеден чылдарның дургузунда школавыс кандыг салым-чаяанныг, мөзү-бүдүштүг өөреникчилерни доостурбады дээр. Олар чүгле өскен-төрээн суурунга эвес, а бүдүн Тывазының төлептиг төлдери болганы биске чоргааранчыг. Оларның чижээнге салгал аайы-биле ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларынга шылгарап мергежээн төлептиг дээн кымнарны алгап-мактап болбас деп. Чижээлээрге, академик Ю.Л. Аранчын, сураглыг чурукчу С.К. Ланзыы, школа директорлап, суму чагырыкчылап чораан Б. Намчак, Москва хоорайга каайлы черин тургускан И.М. Сувандии, сайыттап чораан алдарлыг башкы К.И. Комбу, ча адарынга сураглыг спортчу В. Сырат, иштики херектер генералы А.Ч. Баткар, Тес-Хем кожуунга баштыңнап чораан Н.И. Данзурун, музейниң үндезилекчизи, төөгүвүстүң дөзүн салган О-Х.С. Эртине, алдарлыг башкылар И. Дондуй, З. Сондуймаа, кожууннуң муңчу малчыны Б.М. Сувандии, эртемден башкы М. Соян, күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы А.К-Х. Увангур, аныяк хуу сайгарлыкчы А. Сырат дээш кымнарны чок дээрил.
Черле Чыргалаңды сумузунуң ук-төөгүзүнде, ызыгуур аймаанда онзагай чүүл барын улус билир: чону хүндүлээчел, салым-чаяаны тускай, амыдыралчы кежээзи кедергей боорда, үргүлчү бурунгаар үзел-бодалдыг мурнакчы кижилерниң үнген дөзү мында болур.
Аныяк-өскенге ак оруун ужуктап берген буянныг бурунгуларывыстың база амгы үеде ажыл-ишке шылгарап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыстың үлегери уругларның мөзү-бүдүш кижизидилгезинге улуг салдарлыг болганы өөрүнчүг.
Амгы үеде ажы-төлге билиг берип чоруур чаглак болган школавыс сайзыралдың шалыпкын агымында улам-на сорук кирип, үениң аайы-биле чогуур деңнелде сайзыралче үнүп орар.
Школавыстың амгы директору — Урана Соскур-ооловна Сырат. Ол үш чылдың дургузунда школаны удуртуп келгеш, уругларның билиг чедип алырынга таарымчалыг байдалдарны тургузар дээш, күжениишкинниг ажылдап чоруур башкы. Кыска хуусааның дургузунда ооң кылган ажыл-ижи чон караанга көскү апарган.
Урана Соскур-ооловна Барыын-Хемчик кожууннуң Ак-Довурак деп черге хөй ажы-төлдүг башкы өг-бүлеге төрүттүнген. Ооң авазы Чарынмай Чыышовна Ондар Тываның баштайгы Президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржактың башкызы болур. Ховар салым-чаяанныг башкының өөреникчизи Президент болганы дээрге, улуг өөрүшкү, магадап ханмас чедиишкин болур дээрзин чон билир. Иезиниң изин изеп, Урана Соскур-ооловна 1995 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдун дооскаш, тыва дыл, чогаал башкызы деп мергежилди чедип алган. Башкы Кызыл хоорайның школаларынга ажылдап чорааш, өөредилге-кижизидилге ажылынга чүгле бедик көргүзүглерни чедип ап чораан. Ол уругларны тыва дыл, чогаал олимпиадаларынга киириштирип, «Келир үеже базым» деп эртем-практиктиг конференцияларга белеткеп, янзы-бүрү мөөрейлерге деткип чорааны-биле олар тиилелгелиг черлерни чедип ап келгеннер. Ол дээш Урана Соскур-ооловнаның Кызыл хоорайның Өөредилге департаментизинден, мэриязындан, ТывКУ-дан, ТР-ниң Өөредилге яамызындан алган хөй санныг хүндүлел бижиктери ооң бүгү-ле чедиишкиннериниң херечизи болур.
У.С. Сырат Тес-Хем кожуунга тос чылдың дургузунда ажылдааш, эки үре-түңнелдерни чедип алган башкы. Ол кожууннуң Өөредилге эргелелинге кижизидилге талазы-биле методист башкы кылдыр ажылдааш, ёзулуг бедик мергежилдиг башкы дээрзин бадыткаан. Башкының ажылдап чораан үелеринде кожууннуң аныяк-өскеннери өөредилге, спорт, корум-чурум талазы-биле көскү чедиишкиннерлиг турган. Ооң чижээнге Тес-Хем кожуун республика чергелиг тыва дыл олимпиадаларынга 1-ги черни ап турган, «КЭС-баскет» маргылдааларынга республикага чаңгыс эвес удаа тиилекчи болган, чылдың болуп эртер «Тиилелгениң салюду» мөөрейге шаңналдыг черлер ап турган дээрзи көскү бадыткалдар болур.
Даанган ижинге харыысалгалыг, кызымак, үре-түңнелдиг ажыл-ижи дээш Урана Соскур-ооловна 2016 чылда Россия Федерациязының Өөредилге яамызының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
Башкының өг-бүлези кожуунда үлегерлиг өг-бүлелерниң бирээзи. Өөнүң ээзи спортка салым-чаяанныг, алдар-аттыг улуг башкы — Сергей Бугалдырович Сырат Урана Соскур-ооловнаның кол деткикчизи, амыдыралда чөленгиижи. Олар хөй ажы-төлдүг өг-бүле, ийи оолду, ийи кысты чоннуң төлептиг төлдери кылдыр азырап-өстүрүп каан хүндүлүг ада-ие. Ажы-төлү ада-иезиниң изин салгап, эртем-билиин чедип алгаш, ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларында аныяандан кызып ажылдап чоруурлар.
Директорнуң ажылы чымыштыг, харыысалгалыг. Амгы үеде федералдыг күрүнениң өөредилге стандарттарынга дүүштүр ажы-төлге бүгү талазы-биле деткимчени көргүзүп, таарымчалыг байдалдарны тургузуп, школаны чогуур деңнелче үндүрер дээш, шудургу ажылдап чоруур.
Башкының баштайгы сорулгазы — өөредилгениң шынарын бедидери. Чыл санында уруглар кожуун, республика чергелиг олимпиадаларга шаңналдыг черлерни ап турары эки. Школавыстың чедиишкиннери — ажы-төлдүң, башкыларның, ада-иениң демниг ажыл-ижиниң түңнели болур дээрзин билир бис. Школавыста уругларга быжыг билигни берип турар башкыларга С.Б. Сырат, Л.К. Балдан, Л.Ч. Айдышаа, М.О. Бадарчы, А.А. Кунаа-Сиирин, А.В. Шойдак, З.К. Сондуймаа хамааржыр.
«Чылдың башкызы» деп кожуун чергелиг мөөрейге аныяк башкыларывыс чыл санында шылгарап үнүп турарлар. Оларга Ч-С.Ч. Кунзет, М.А. Самбуулай, Д.М. Соян хамааржыр.
2020 чылда республика чергелиг эр башкылар мөөрейинге школавыстың эр башкылары 1-ги черни алганы өөрүнчүг.
Класстан дашкаар янзы-бүрү мөөрейлерге болгаш спорт талазы-биле маргылдааларга чедиишкиннер база көскү. Уругларның хей-аъдын бедидип, оларның күзел-соруун күштелдирип турар башкыларга Э.О. Самбуу, С.С. Сандык, Ш.Р. Шойдак, С.Б. Сырат, Л.К. Сувандии, Ф.А. Чанзан хамааржыр.
Школаның материал-техниктиг байдалын экижидери-биле дыка хөй ажылдар кылдынганы каракка көскү. Урана Соскур-ооловна ажылдай берген чылында-ла школага немей кылган котельнаяны ажыглалче кииргени-биле эге класстарның бир өөренир оран-савазы чогуур температурага келгени бичии чаштарга улуг өөрүшкү болган. Ооң-биле чергелештир спортзал чылыг-чырыы-биле долу хандырттынган. 2019 чылда республиканың школаларының аразынга тускай тургузуп бадылаан мөөрейге школавыс киришкеш, «Амгы үениң школазы» деп төлевилел ёзугаар «Өзүлдениң төвүн» школада кылдырган.
Чеден чылдарның дургузунда эргижирей берген болгаш хар-чаъс суу дамдылап, школаның эт-севинге когаралды чедирип турган таварылгалар тургулаан. Бо чаа өөредилге чылында школаның серизи бүрүнү-биле солуттунган.
Соок кыш дүжүп орар болгай. Ооң-биле чергелештир чоокку үеде улуг котельнаяга немей амгы үениң чаа котелун эккеп салганы база чоннуң ажы-төлүнге чүгле таарымчалыг байдалдарны тургусканы болур.
Уругларның кадыкшылын быжыктырар база КОВИД-19 хамчыктыг аарыгдан камгаланыры-биле ажылдар школавыста үргүлчү үзүк чок чоруп турар. Бо хүннерде аяк-сава чуур автомат машинаны уругларның чемненир черинде эккеп тургусканы база бир улуг сагыш салыышкын ол.
Школавыс чылдан чылче хой малдың дуюун үспейн, азырап тудуп келген. Ооң баш саны бо хүннерде көскүзү-биле немежип турары база директорнуң бир чедиишкини болур.
Урана Соскур-ооловна удавас кижи ортузу чедип чоруур юбилейин демдеглеп эрттирер. Ынчангаш ооң байырлалы үстүнде айыткан чоннуң ажы-төлү дээш сеткилден кылдынган чедиишкиннер-биле чүгленири онзагай дээрзи магатчок.
Чечен ТАРЫЙ-ООЛ,
Чыргалаңды школазының орус дыл, чогаал башкызы.
