Мөңгүн-Тайга кожуун
Тыва чуртувустуң эң-не бедик булуңу—мөңге меңги доштуг, чайын-даа эривес харлар ораны. Ол республиканың барыын чүгүнде чыдар. Даг-Алтай республика болгаш Моол күрүне-биле кызыгаарлашкак. Кожуунувус Тываның төвүнден оранчок ырак-даа бол, республикада болуп турар амыдыралдан чыда калбас, сайзырал дээш бурунгаар чүткүлдүг. Республика чергелиг массалыг оюн-тоглаа, хемчеглерге идепкейлии-биле көскү черлерни ээлеп чорууру бүгүдеге билдингир.
Арыг агаары, онзагай бойдус-чурумалы, меңги-биле думаалайланган тайгалары, көк-көк шорааннарлыг илчирбеленген бедик даглары, кайда-даа чок янзы-бүрү дүрзү-хевирлиг, хемчээлдерлиг даштары, делегейде ховар дээн дириг амытаннары, эм оъттары, үнүштери, казымал байлактары-биле өске черлерден ылгалдыг. Бойдус бүдүжүнден кайгамчыктыг тоол ышкаш оран. Төөгүнүң ховар ыдык тураскаалдары-биле байлак.
Мөңгүн-Тайга кожуун Каргы, Тоолайлыг, Мөген-Бүрен деп үш сумулуг. Оларның бирээзи — Мөген-Бүрен сумузун ооң чанында агып чыдар хеминиң аайы-биле атташтыр адаан. А суурунуң ады – Кызыл-Хая. Суур адаанда хем кежилдир дужаашкак бедик черде Кызыл-Хая, Кара-Хая деп ийи хая бар. Ынчангаш ол суурну Кызыл-Хая деп адааны ол.
Суму кожуун төвүнден 70 ажыг, найысылалдан 500 ажыг километр черде ырак турар-даа бол, үе-биле деңге базып сайзырап орар.
Улуг Мөңгүн-Хайыраканның дуңмазы Биче-Мөңгүн-Хайыракан (Чихачев сыны) делгем эгиннерин чоргаар чада салып, чонун камгалап турар ышкаш сагындырар. Ырактан келген аалчыларны мурнай уткуп турар чүве дег, чараш чурумалы-биле сорунзалап көстүп келир.
Ол дагның эдээнче элээн бедип үнүп алгаш, суурнуң туружун, чараш бойдузунга чоргаарланып, магадап көөрүнге чурттакчылары дыка ынак. Суур дагның белинден тура каътташты бады барган үш аңгы хавакталчак черде туттунган. Ооң төп кудумчулары – бирги каътта, кедээзинде хавак кырында кезек кудумчулары – ол ийиги каътта. Суурнуң сайзыралының демдээ болур чаа тудуглар дараазында бедип үнген хавак черни шыва алы берген, ынчангаш ол үш дугаар каът болур. Бедик черден суурнуң бажыңнарын көөрге, 711 деп сан бижээн ышкаш болур.
Ук чер кадыг-шириин бойдустуг, өскерлиичел агаарлыг. Чайы – сериин, изиг кааң хүннер болуру – ховар. Доктаамал сырыннаар, хадыыр. Агаар-бойдузу тускай чаңныг: эртенги үеде хиндиинде хир чок аяс дээрлиг тургаш, хенертен кудук-чайыын хензиг үе дургузунда төп, диңмирей каапкаш, шала кежээликтей чүү-даа болбаан чүве дег, катап база ак-көк аяс хевин кеде кааптар. А кыжы – чымчак. Кижи шыдажыр аргажок тос-тостуң соогу турбас. Хар дүшпес, барык кара кыштаар. Ынчалза-даа сай-довураан доозунналдыр, долгандыр чүү-даа көзүлбес кылдыр хадып, шуурганнай бээр.
Мөңгүн-Тайганың чону бодунуң төрээн чериниң агаар-бойдузунга чаңчыга берген. Чайның изиг халыын үелеринде ынай-бээр баргаш чаныксап, сериин, сырынныг черин сактып, мээге чыккыладыр дээптер кара-суун ижиксей бээр дээрзи чугаажок.
ЭРЕС-КЕЖЭЭ МАЛЧЫН ЧОНУМ
Даң хаяазы-биле деңге тургаш, сылдыс четчип үнгүже дээр балдыр сыкпайн ажылдап кээр эрес-кежээ кижилер көдээниң ишчилери болур дээрзи чугаажок. Мөңгүн-Тайгажыларның амыдыралының кол үндезини – көдээ ажыл-агый. Ынчангаш олар арбын мал-маганын азырап, ажыл-ишке тудунгур-кавынгыр, идепкейлиг, бедик хей-аъттыг, тура-соруктуг, амыдыралы чедимчелиг, аас-кежиктиг, хайыралдыг оран-таңдызының кежиин четтирип, күрүнениң болгаш хууда ажыл-агыйын сайзырадып чурттап чоруурлар.
Кызыл-Хая суур кожуун төвүнден 70 ажыг, найысылалдан 500 ажыг километр черде ырак турар-даа бол, үе-биле деңге базып, сайзырап турар.
Чоннуң хереглелдерин хандырар албан черлери: эмнелге, школа, уруглар сады, харылзаа чери (почта), уруглар уран чүүл школазы, көдээ культура одаа, ном саңы, спорт школа, электри чырыын дүн-хүн чокка хандырып бээр дизельдиг электри станциязы, хууда садыглар, суму чагыргазы болгаш күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези «Мөген-Бүрен» улус-чонга ачызын көргүзүп ажылдап турар. Аргыжылганың узун оруунуң удазынын сумунуң олут орбас, эрестиг чолаачылары черле үспейн, чонун кожуун төвүнге, найысылалга болгаш өске-даа черлерже саат чокка чедирип турар.
Көдээ ажыл-агыйның аъш-чем аймаан, кештен, дүктен кылган барааннарын бүдүрер болгаш болбаазырадыр талазы-биле «Мөген-Бүрен» аттыг унитарлыг бүдүрүлге республикада көскү черни ээлеп, үлегерин көргүзүп чоруур. Келир үениң сайзыралынга дорт хамаарылгалыг айтырыгларны амгы үеде боттандырып, чогумчалыы-биле шиитпирлеп кирипкен. Ук бүдүрүлгениң ажыл-чорудулгазы хөй адырлыг: тыва болгаш уксаалыг хөй-өшкү, сарлык, чылгы малды өстүрүп турар. «Ак-чем» цегинде сүт болгаш эът аймаандан янзы-бүрү аъш-чем бүдүрбүшаан, хлебти, далган аймаандан аңгы-аңгы чемнерни быжырып, чонну хандырып турар.
Бо-ла бүгү бачым ишти кылып, бүдүрүп чоруур кижилер дээрге эрес-кежээ малчыннар, көдээ ажыл-агыйның специалистери, сумунуң биче сеткилдиг бөдүүн ажыл-ишчилери-дир. Оларны уштап-баштап чоруур удуртукчузу – Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак – Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агыйынын алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң Хүндүлүг хамаатызы, ТР-ниң ордениниң болгаш хөй-ле шаңнал-макталдарның эдилекчизи. Ол чүгле республикада эвес, а чурт иштинде билдингир удуртукчу дарга болгаш хөй-ниитичи.
Чону дээш сагыш човап билири, өгбелерден салгал дамчып келген көдээниң ажыл-ижинге бердингени, уйгу-чыдын чок шудургу ажылдаары, удуртуп-башкарар талазы-биле улус-чонунга, аныяк-өскенге үлегерин көргүзүп чорууру, шынап-ла, ховар салым-чаяанныг деп чүүлдү көргүзүп чоруур. Ынчангаш чаңгыс чер-чурттуглары чоргаарланып, өөрүп четтиргенивисти илередип чоруур бис.
ДЕМНИГДЕ – КҮШТҮГ
Сумуга кыргылда, сиген, мал оолдаашкынының ажылы, демнигде – күштүг дижири дег, бүгү чонну мөөңнептер. Хөй-ниити ажылы, шефти, чедиишкинниг эрттирип алгаш, ооң эки үре-түңнелдерин тодарадып, мурнакчыларны илередип, шаңнап-мактаары-биле «Сиген байырлалы», «Кыргылда байырлалы», кадарчылар байырлалы «Биче Наадымны» эрттирери чаңчыл апарган. Аңаа кол чүүл – онзагай шалыпчыларны, күш-ажылга шылгараан кижилерни үнелеп, шаңнап-мактаарга, аянныг-даа, чоргааранчыг-даа.
Бо бүгү ажыл-ишти бүдүреринге, найыр-наадымны эрттиреринге Өшкү-Саар Аракчааевна чону-биле кады демнежип киржип чоруур. Сумунуң чагырга даргазы Чаян-Маадыр Куулар, школа директору Орлан Комбу, уруглар садының эргелекчизи Екатерина Намы, Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Мария Хертек болгаш өске-даа аныяк ажылдакчылар алдар-хүндүлүг улуг назылыг удуртукчунуң арга-сүмезин дыңнап, ооң үлегерин эдерип, ажылдап чоруурлар. Олар сүмележип, дугуржуп, демнежипкенде, кандыг-даа чаа бодалдарны ажыдып, ажыл-херектерни чогудуп, боттандырыптарлар.
«Алдын инчеек» деп сакманчылар мөөрейи, «Маадырлыг малчын эр», «Маадырлыг малчын ие» деп мөөрейлер база мөгелерниң күжүн шенешкен хой көдүрер адаан оюну оларның чогаадыкчы бодалдарындан төрүттүнген. Баштай суму, оон кожуун деңнелинге эрттирип турган. Республиканың Культура яамызының методистери эскерип кааш, аалчылар болуп келгеш, боттары көргеш, тывызыксыг, солунун магадап турганнар. Малчыннарның мергежилдиг күш-шыдалын шылгаар мөөрейлерни республика чергелиг эрттирер кылдыр шилип, өске кожуун-сумуларга сүмелээннер.
Бүдүн делегейни шыва алы берген халаптыг хамчык коронавирустуң уржуу ажыл-агыйның шуудаарынга моондак болган. Кызыгаарлаашкыннар чонну эгезинде туугай байдалга эккеп, бүгү-ле ажылчын шимчээшкиннерге шаптараазыннарны тургускан. Амыдыралчы ажы-ижи туруптарга, ажыл дээш даады-ла сагыш човап чоруур даргавыс Өшкү-Саар Аракчааевна анаа олуруп шыдаваан. Хөй кижи мөөңневейн, бүдүрүлгезиниң ажылдакчыларын болгаш сумунуң идепкейжилерин эвилелдеп, суур девискээринде аржааннарның чаагайжыдылгазы, септелгезин организастаан. Малчыннарның дилээн хандырар дээш, улуг суг батпаанда, айыылдыг байдалда турар көвүрүгнүң хемчээн алырын үстүкү удуртур-баштаар черлерже дыңнаткан.
Чурттакчы чон чай эгезинде кызыгаарлыг байдалдан бичиилеп үнүп, бот камгаланыр хемчеглерни сагывышаан, ажыл-ишти шуудатчып кирипкеннер.
КӨВҮРҮГ
Мөген-Бүрен хемниң бажын өрү алзы ажык черже үне бээрге, "Шың-Бажы» деп чер эгелээр. Ол черни дургаар делгем одарларлыг чайлаглар хөй. Малчыннарның мал-маганын кышты хүр-менди эртип алырынга эки, кадар оъттуг, мал семиртир, одар-белчиирлиг черлери – Шың-Бажы, Туруг, Кара-Суг-Аксы. Ол чайлагларже баар орук-чирик кончуг берге, шапкын, аргажок даштыг хем кежер. Чоннуң демниг күжү-биле кылып каан көвүрүү элээн үр чылдар дургузунда малчыннарның аай-дедир аргыжып, хем кежер кол чери болуп турган. Ол эргижирей берген болгаш, аварийлиг байдалда. Ылангыя көъш-дүш үезинде өг чүдүрген чүъктүг автомашиналарга дыка айыылдыг турган. Бо чылын Туруг деп черде чурттап чоруур малчыннарның дилээ-биле хем кежилдир улуг чаа көвүрүгнү туткан. Малчыннарның көжеринге, өске-даа улустуң аргыжарынга эптиг болзун дээш, Мөңгүн-Тайга кожуун чагыргазының даргазы Александр Доңгак, суму даргазы Чаян-Маадыр Куулар улуг күштү мөөңнештирген. Кожууннуң болгаш суурнуң эр улузу дем күжү-биле көвүрүгнү кылган. Аңаа кадарчылар кончуг өөрээннер. Көвүрүг оларга ёзулуг-ла улуг белек болган. Көвүрүгнү малчыннар «Дарга көвүрүү» деп адай шаап алганнар.
Аспаты аржаанының
чаартылгазы
Аспаты аржааны – Биче-Мөңгүн-Тайганың артыы талазында. Тываның шинчилеттинген аржаанының данзызында. Ол – Тываның болгаш Россияның ол-бо булуңнарындан эмненип келген дыштаныкчыларның адап, сураглап чоруур ховар аржааны. Карааның шоозу баксыраан кижилерге акташкан аржаан болуп турар. Карак аарыындан качыгдаан, барык көрбес, даянгыыш дузазы-биле келген кижилер аржаан-биле домнанып, эмненгениниң ачызында карактары көрүп турар апарган таварылгалар-даа бар. Аспаты аржаанының эм шынарлыы оон-даа өске аарыг-аржыкка кончуг дузалыг. Аңаа эмненип, дыштанып алыр дээн кижилерниң саны чылдың-на көвүдеп турар.
Дыштанып келген кижилерге эптиг, таарымчалыг болзун дээш, ында чурттаар бажыңчыгаштарны туткан. Оттулар от-көстү аржаанчыларга белеткеп каан. Сүт, эът хереглээр таварылгада аржаан чоогунда малчын Аян Шойданның аал-коъданындан садып ап болур.
Арина Иргит.
Кызыл-Хая суур.
(Уланчылыг).
