Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Даглар чуртунда хайынган ажыл-иш

24 августа 2020
49

(Төнчүзү. Эгези №74 (19413) "Шында")

 Ала-Тайга аржааны

Кызыл-Хая суурнуң соңгу-барыын чүгүнде суурдан 25 километр черде Ала-Тайга деп ыдыктыг аржаан бар. Ук аржаан­ны эртемден Кара-Кыс Аракчааның удуртулгазы-биле шинчилеп каан. Аржаанның суунуң чылыы 6,5 градус (Цельсий), составында гидрокарбонат, магний, кальций бар, чайгаар бүткен минералдыг чемишчидилгези – 0,14 г\л. Аржаан сугнуң тургузуунда  радон деп химиктиг бүдүмел илереттинмээн.

Шаг-төөгүден тура Ала-Тайга аржаанын мал аарыын (бруцеллез) эмнээринге ажыг­лап турган. Чай санында арыг-агаарлыг ыдыктыг аржаанга эмненип, дыштанып алыр дээш, улус хөйү-биле кээп турар. Чүге дээрге ааржанның эм суу сөөк-даяк, чүстер, чүрек, карак, кеш, нерв аарыгларын база эмнээр.

Ала-Тайга – онзагай чурумалдыг, чараш-ла оран! Ак болгаш ала-ала хаяларлыг, арга-арыглыг. Ооң долгандыр турар чурумалының каас-чаражын кижи магадап ханмас. Аржаандан ырак эвесте, кедезинде хаяда бойдустан боду бүткен кайгамчыктыг чурук бар. Ында кадак туткан херээжен кижиниң овуру ырактан көстүп келир. Ылаңгыя чаъс чаапкан соон­да тодаргай апаар. Аржаан­га келген кижи бүрүзү эскерип көрүп болур. Улус ону Ала-Тайга аржаанының ээзи-дир дижир. Ынчангаш ак чемин өргүп, чажыг чажып, йөрээл дилеп, чалбарыырда, онза чурумалдыг хаяже көрнүп алыр.   

Чоннуң кадыкшылын экижидип алырынга дузалыг аржаанга кирип алыры-биле келген дыштаныкчыларга ийи өрээлдиг бажыңны 1984 чылда  тудуп кылган. Ол үеде совхоз директору турган Өшкү-Саар Ооржак тус черниң малчыннарын ол ажылче эвилелдээн. Школа директору Өрге Сагаанович Салчак баштаан хөй-ниитичилер идепкейлиг дузалашканнар. Аржаанчыларга буянныг чаглак болуп чораан бажың 36 чыл дургузунда бараан болган.  Аңаа септелге, чаартылга негеттинип келген дээрзин өөренип көргеш, ону эде чаартып кылырын сумунуң баштаар черинге Өшкү-Саар Аракчааевна сүмелээн. Ооң бүдүрүлгезиниң ажылчыннарын баштап алгаш, аржаанчылар бажыңын эде туттурган. Тудугну ийи хонук дургузунда КУБ «Мөген-Бүренниң» ажылдакчылары Айыс-оол Иргит, Сайын Иргит, Адар-оол Иргит болгаш сумунуң социал адыр даргазының оралакчызы Буян Саая шалыпкын кылганнар. Аржаан дыштаныкчыларынга, ылаңгыя кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерге, улуг назылыгларга чаъс-дамды дегбес, чылыг чаглакты белеткээнинге улустуң сеткили өөрээн.

Ак-Ий хүрээзи

Ала-Тайга аржаанынга эмненип барган чон аржаан-сугларга кагыспышаан, дыштанып турган үелеринде аржаандан 5 километр хире ыракта Ак-Ий деп ыдыктыг черге албан барып чедип алырын бодаар. Шаанда ол черге сарыг шажынның улуг хүрээзи турганын Кызыл-Хая суурнуң хүндүлүг төөгүчүзү, күш-ажылдың хоочуну Алдын-оол Чамзыевич Иргит чугаалаан: «Аңаа одучу лама башкылар эм оъттар-биле улусчу эмнээшкинни чорудуп, чурагачы лама башкылар чурагай-биле амыдыралды санап көрүп, хай-бачытты арыдып, ачы-дузаны чедирип чораан».  А бурунгу улуг өгбелерден дамчып келген төөгү мындыг: «Шаанда Ак-Ийге Санчы-Доржу деп чотчу лама 25 тевелиг чедип келген. Тевелери – чүъктүг.  Ында чүдүлгениң дериг-херекселдери: бурганнар, судур-номнар, колду, дагыл дээш сарыг шажын эт-херекселдери бар болган».

Кажан коргунчуг репрессияның чалгыы Тывага кээп, бодунуң кара үүлгедиглерин чоруда берген турда, лама, хамнарны узуткап чок кылган. Бурунгунуң улуг-биче хүрээлерин хүл ыйбаландыр үреп каапкан. Ол кара чалгыг Ак-Ий хүрээзин оюп эрт­пээн, хүрээ узуткаттынган.

Санчы-Доржу деп аттыг чотчу башкы лама эш-өөрү-биле кады хүрээниң дериг-херекселдерин, ном-судурларын улуг куйга суп чажырган дээр. Ол куйнуң аксы-мурну билдинмес кылдыр оът-сиген, ыяш-биле дуглап каапкан дижир. Аңаа чурттап, ажылдап чораан ламалар дезип, тоо-быдараан бе, азы туттурган бе, оозу билдинмес.  А Санчы-Доржу чотчу ламаны бир эртен инек айдап үнгеш, ол олчаан чиде берген дээр. Чамдык улус улуг хөлче кылаштап кире берген-даа дээр.

Ак-Ийге хүрээзи ылап-ла турган дээр­зин хүрээниң таваа болур чудуктары бадыткап турар. Ол алды ханалыг ыяш хүрээ турган хире. Хүрээниң чулазы өшпээн, ам-даа күчүзү, энергиязы күштүг-дүр дээрзин чон билип, Ак-Ийге барып четкеш, күзел-бодалдарын илередип, сагыш-сеткилин ажыдыр сүзүглеп, чалбарып, тейлеп чоруу­ру чаңчылчаан. Ооң соонда сеткилиниң ханызындан бодаан бодалдары, күзээн күзелдери ыяап боттанып, бүде бээри амыдыралда бадыткаттынып турар дижир. 

 

ӨГ-ДУГАННЫ ЫДЫКТААН

2008 чылда чайын Тываның Камбы-Ламазы хүндүткелдиг Джампел Лодой башкы баштаан бөлүк лама башкылар Ак-Ийге кээп, хүрээниң таваан көргеш: «Даяан-медитация хүрээзи боор. Шак ындыг даяан дуганнары  Тибетке, Индияга болгаш Тывага шаанда турган» — деп чугаалааннар.

Чүдүлге-сүзүктүг кызыл-хаяжы­лар­ның ханы күзели — Ак-Ийде хүрээни туттуруп алыры. Ол дугайын суму, кожуун, харын-даа республика чергелиг хуралдарга саналдап турган. Күзел күштүгде, кандыг-даа бодал боттанып бүде бээр.

Чоннуң күзеп, бодап чораан улуг күзели бүткен! Мөнгүн-Тайга кожууннуң хей-аъды бедик, чүткүлдүг чонунуң материалдыг деткимчези-биле ыдыктыг Ак-Ийге бичежек хемчээлдиг эге өг-дуганны кыска хуусаа дургузунда туткан. Өг-дуганның тудуун углап-баштаар харыысалганы хоочун удуртукчувус Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак бодунга хүлээнип алгаш турган. Эки үүлени деткииринге угаадыгны бербишаан, кандыг-даа улуг ажыл-херекке акша-төгерик хереглеттинер дээрзин тайылбырлап, ону чурттакчы чон болгаш албан черлеринге чарлап, тарадырын оргкомитет кежигүннеринге дааскан. Буянныг херекке чон сеткилинден идепкейлиг киржип, материалдыг дузаны көргүскен. Буянныг ажыл-ишке кожуун чагыргазы, культура килдизи, «Орнамент» аттыг немелде өөредилге төвү база киришкен. Кол шимчедикчи күш «Мөген-Бүрен» унитарлыг бүдүрүлгези болганда, машина-техниказынга өг-дуганның ыяш доорбаштарын чүдүрүп алгаш, кадыр-каскак оруктарны эртип чорааш, Ак-Ийге чедирип каан. 

Хүрээ орнунга чараш өг-дуганны тударынга сумунуң ус-шеверлери Каң-оол Иргит, Таңды-оол Аракчаа, Буян Шойдан болгаш сумунуң хүндүткелдиг чурттакчызы, алтай омак-сөөктүг шевер-кежээ күдээвис Геннадий Ялбаков эрес-шудургу ажылдааннар.

Оран-таңдылар, чер-суглар ээлеринге, бурганнарга аъш-чем дээжилерин өргүп, саң салырга, дыка амыраар дээр. Ыдыктыг черлерге баргаш, саң салыр ёзулалды чорударынга эптиг, тускай кылып каан суу­гулуг (печкалыг) болуру чугула. Ыдыктыг Ак-Ийде, Бай-Оваада, Субурган чанында шак ындыг дойдан кылган саң салыр тууй­бу суугуларны Кызыл хоорай чурттуг Чолдугбек Эрексен шеверлеп кылган.

Өг-дуган туттунган, хөй-ниитиниң күжү-биле улуг үүле-херек бүткен. Чоннуң сеткили өөрээн.

Мөңгүн-Оваа, Бай-Оваа дагыл­газының Ак-Ий өг-дуганының ажыдыышкынынга сүзүглел ёзулалын эрттирип бээри-биле Чадаананың Үстүү-Хүрээниң лама башкыларын дилээн бис. Эртине Иргит (шажынчы ады Лобсан Самтен), Буян Салчак (Самтен Тапке), Ушпас Ондар (Кьялсен Дава) башкылар ачы-буянын чедирип, ёзулады эрттирген.

Өг-дуган ажыдыышкынынга лама башкыларның өмүнээзинден Эртине Иргит башкы байыр чедирип, йөрээл сөзүн илереткен: «Шажын-чүдүлге сайзырап турар бо үеде өгбелеривистиң эрткен төөгүзүн  хандыр өөренип, ыдыктыг черде чурттап чоруур чонувус амыр-менди, тайбың болзун, чер-чуртувустуң чараш бойдузун камгалап, хумагалап, буянныг ак орукче чүткүп чоруңар!».  Саң салып, беш аңгы бурганнар овурларын чураан хей-аът тугун киискидип, улуг номналды эрттирген.

Тыва Республиканың амыдыралчы ажыл-ижи хайнып, чоруу чогуп, чонунуң сеткил-сагыжы амыр-тайбың, оруу ак болурун күзедивис!

Арина Иргит.

Кызыл-Хая суур.