(Төнчүзү. Эгези №74 (19413) "Шында")
Ала-Тайга аржааны
Кызыл-Хая суурнуң соңгу-барыын чүгүнде суурдан 25 километр черде Ала-Тайга деп ыдыктыг аржаан бар. Ук аржаанны эртемден Кара-Кыс Аракчааның удуртулгазы-биле шинчилеп каан. Аржаанның суунуң чылыы 6,5 градус (Цельсий), составында гидрокарбонат, магний, кальций бар, чайгаар бүткен минералдыг чемишчидилгези – 0,14 г\л. Аржаан сугнуң тургузуунда радон деп химиктиг бүдүмел илереттинмээн.
Шаг-төөгүден тура Ала-Тайга аржаанын мал аарыын (бруцеллез) эмнээринге ажыглап турган. Чай санында арыг-агаарлыг ыдыктыг аржаанга эмненип, дыштанып алыр дээш, улус хөйү-биле кээп турар. Чүге дээрге ааржанның эм суу сөөк-даяк, чүстер, чүрек, карак, кеш, нерв аарыгларын база эмнээр.
Ала-Тайга – онзагай чурумалдыг, чараш-ла оран! Ак болгаш ала-ала хаяларлыг, арга-арыглыг. Ооң долгандыр турар чурумалының каас-чаражын кижи магадап ханмас. Аржаандан ырак эвесте, кедезинде хаяда бойдустан боду бүткен кайгамчыктыг чурук бар. Ында кадак туткан херээжен кижиниң овуру ырактан көстүп келир. Ылаңгыя чаъс чаапкан соонда тодаргай апаар. Аржаанга келген кижи бүрүзү эскерип көрүп болур. Улус ону Ала-Тайга аржаанының ээзи-дир дижир. Ынчангаш ак чемин өргүп, чажыг чажып, йөрээл дилеп, чалбарыырда, онза чурумалдыг хаяже көрнүп алыр.
Чоннуң кадыкшылын экижидип алырынга дузалыг аржаанга кирип алыры-биле келген дыштаныкчыларга ийи өрээлдиг бажыңны 1984 чылда тудуп кылган. Ол үеде совхоз директору турган Өшкү-Саар Ооржак тус черниң малчыннарын ол ажылче эвилелдээн. Школа директору Өрге Сагаанович Салчак баштаан хөй-ниитичилер идепкейлиг дузалашканнар. Аржаанчыларга буянныг чаглак болуп чораан бажың 36 чыл дургузунда бараан болган. Аңаа септелге, чаартылга негеттинип келген дээрзин өөренип көргеш, ону эде чаартып кылырын сумунуң баштаар черинге Өшкү-Саар Аракчааевна сүмелээн. Ооң бүдүрүлгезиниң ажылчыннарын баштап алгаш, аржаанчылар бажыңын эде туттурган. Тудугну ийи хонук дургузунда КУБ «Мөген-Бүренниң» ажылдакчылары Айыс-оол Иргит, Сайын Иргит, Адар-оол Иргит болгаш сумунуң социал адыр даргазының оралакчызы Буян Саая шалыпкын кылганнар. Аржаан дыштаныкчыларынга, ылаңгыя кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерге, улуг назылыгларга чаъс-дамды дегбес, чылыг чаглакты белеткээнинге улустуң сеткили өөрээн.
Ак-Ий хүрээзи
Ала-Тайга аржаанынга эмненип барган чон аржаан-сугларга кагыспышаан, дыштанып турган үелеринде аржаандан 5 километр хире ыракта Ак-Ий деп ыдыктыг черге албан барып чедип алырын бодаар. Шаанда ол черге сарыг шажынның улуг хүрээзи турганын Кызыл-Хая суурнуң хүндүлүг төөгүчүзү, күш-ажылдың хоочуну Алдын-оол Чамзыевич Иргит чугаалаан: «Аңаа одучу лама башкылар эм оъттар-биле улусчу эмнээшкинни чорудуп, чурагачы лама башкылар чурагай-биле амыдыралды санап көрүп, хай-бачытты арыдып, ачы-дузаны чедирип чораан». А бурунгу улуг өгбелерден дамчып келген төөгү мындыг: «Шаанда Ак-Ийге Санчы-Доржу деп чотчу лама 25 тевелиг чедип келген. Тевелери – чүъктүг. Ында чүдүлгениң дериг-херекселдери: бурганнар, судур-номнар, колду, дагыл дээш сарыг шажын эт-херекселдери бар болган».
Кажан коргунчуг репрессияның чалгыы Тывага кээп, бодунуң кара үүлгедиглерин чоруда берген турда, лама, хамнарны узуткап чок кылган. Бурунгунуң улуг-биче хүрээлерин хүл ыйбаландыр үреп каапкан. Ол кара чалгыг Ак-Ий хүрээзин оюп эртпээн, хүрээ узуткаттынган.
Санчы-Доржу деп аттыг чотчу башкы лама эш-өөрү-биле кады хүрээниң дериг-херекселдерин, ном-судурларын улуг куйга суп чажырган дээр. Ол куйнуң аксы-мурну билдинмес кылдыр оът-сиген, ыяш-биле дуглап каапкан дижир. Аңаа чурттап, ажылдап чораан ламалар дезип, тоо-быдараан бе, азы туттурган бе, оозу билдинмес. А Санчы-Доржу чотчу ламаны бир эртен инек айдап үнгеш, ол олчаан чиде берген дээр. Чамдык улус улуг хөлче кылаштап кире берген-даа дээр.
Ак-Ийге хүрээзи ылап-ла турган дээрзин хүрээниң таваа болур чудуктары бадыткап турар. Ол алды ханалыг ыяш хүрээ турган хире. Хүрээниң чулазы өшпээн, ам-даа күчүзү, энергиязы күштүг-дүр дээрзин чон билип, Ак-Ийге барып четкеш, күзел-бодалдарын илередип, сагыш-сеткилин ажыдыр сүзүглеп, чалбарып, тейлеп чорууру чаңчылчаан. Ооң соонда сеткилиниң ханызындан бодаан бодалдары, күзээн күзелдери ыяап боттанып, бүде бээри амыдыралда бадыткаттынып турар дижир.
ӨГ-ДУГАННЫ ЫДЫКТААН
2008 чылда чайын Тываның Камбы-Ламазы хүндүткелдиг Джампел Лодой башкы баштаан бөлүк лама башкылар Ак-Ийге кээп, хүрээниң таваан көргеш: «Даяан-медитация хүрээзи боор. Шак ындыг даяан дуганнары Тибетке, Индияга болгаш Тывага шаанда турган» — деп чугаалааннар.
Чүдүлге-сүзүктүг кызыл-хаяжыларның ханы күзели — Ак-Ийде хүрээни туттуруп алыры. Ол дугайын суму, кожуун, харын-даа республика чергелиг хуралдарга саналдап турган. Күзел күштүгде, кандыг-даа бодал боттанып бүде бээр.
Чоннуң күзеп, бодап чораан улуг күзели бүткен! Мөнгүн-Тайга кожууннуң хей-аъды бедик, чүткүлдүг чонунуң материалдыг деткимчези-биле ыдыктыг Ак-Ийге бичежек хемчээлдиг эге өг-дуганны кыска хуусаа дургузунда туткан. Өг-дуганның тудуун углап-баштаар харыысалганы хоочун удуртукчувус Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак бодунга хүлээнип алгаш турган. Эки үүлени деткииринге угаадыгны бербишаан, кандыг-даа улуг ажыл-херекке акша-төгерик хереглеттинер дээрзин тайылбырлап, ону чурттакчы чон болгаш албан черлеринге чарлап, тарадырын оргкомитет кежигүннеринге дааскан. Буянныг херекке чон сеткилинден идепкейлиг киржип, материалдыг дузаны көргүскен. Буянныг ажыл-ишке кожуун чагыргазы, культура килдизи, «Орнамент» аттыг немелде өөредилге төвү база киришкен. Кол шимчедикчи күш «Мөген-Бүрен» унитарлыг бүдүрүлгези болганда, машина-техниказынга өг-дуганның ыяш доорбаштарын чүдүрүп алгаш, кадыр-каскак оруктарны эртип чорааш, Ак-Ийге чедирип каан.
Хүрээ орнунга чараш өг-дуганны тударынга сумунуң ус-шеверлери Каң-оол Иргит, Таңды-оол Аракчаа, Буян Шойдан болгаш сумунуң хүндүткелдиг чурттакчызы, алтай омак-сөөктүг шевер-кежээ күдээвис Геннадий Ялбаков эрес-шудургу ажылдааннар.
Оран-таңдылар, чер-суглар ээлеринге, бурганнарга аъш-чем дээжилерин өргүп, саң салырга, дыка амыраар дээр. Ыдыктыг черлерге баргаш, саң салыр ёзулалды чорударынга эптиг, тускай кылып каан суугулуг (печкалыг) болуру чугула. Ыдыктыг Ак-Ийде, Бай-Оваада, Субурган чанында шак ындыг дойдан кылган саң салыр тууйбу суугуларны Кызыл хоорай чурттуг Чолдугбек Эрексен шеверлеп кылган.
Өг-дуган туттунган, хөй-ниитиниң күжү-биле улуг үүле-херек бүткен. Чоннуң сеткили өөрээн.
Мөңгүн-Оваа, Бай-Оваа дагылгазының Ак-Ий өг-дуганының ажыдыышкынынга сүзүглел ёзулалын эрттирип бээри-биле Чадаананың Үстүү-Хүрээниң лама башкыларын дилээн бис. Эртине Иргит (шажынчы ады Лобсан Самтен), Буян Салчак (Самтен Тапке), Ушпас Ондар (Кьялсен Дава) башкылар ачы-буянын чедирип, ёзулады эрттирген.
Өг-дуган ажыдыышкынынга лама башкыларның өмүнээзинден Эртине Иргит башкы байыр чедирип, йөрээл сөзүн илереткен: «Шажын-чүдүлге сайзырап турар бо үеде өгбелеривистиң эрткен төөгүзүн хандыр өөренип, ыдыктыг черде чурттап чоруур чонувус амыр-менди, тайбың болзун, чер-чуртувустуң чараш бойдузун камгалап, хумагалап, буянныг ак орукче чүткүп чоруңар!». Саң салып, беш аңгы бурганнар овурларын чураан хей-аът тугун киискидип, улуг номналды эрттирген.
Тыва Республиканың амыдыралчы ажыл-ижи хайнып, чоруу чогуп, чонунуң сеткил-сагыжы амыр-тайбың, оруу ак болурун күзедивис!
Арина Иргит.
Кызыл-Хая суур.
