Амыдыралга элдептиг чүүлдер болгулаар! Аңаа кайгап-харааш канчаар – ол чуртталга-дыр. Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайның Шымбай-оол кудумчузу адрестиг кижилерни ол кудумчудан тыппас силер. Бо кудумчуда оларның бажың-балгады-даа чок, боттары-даа ында чурттавайн турарлар. Оларның боттары, бажың-балгады Чадаана хоорайдан чээрби ажыг километр ыракта Кирбииш-Сарай деп черде. 150 ажыг чурттакчылыг бо чер Чадаана хоорайның арбаны деп санаттынар.
📢Арбаннардан суур чедир
Арбан дээрге Тыва манчы Кыдатка чагыртып турган шагдан бээр шилчип келген административтиг девискээр-дир. Тыва Арат Республика үезинде база арбаннар турган. Бир арбан дээрге он өреге чурттап турар девискээр-дир. Совет Эвилелинге Тываны каттыштырган соонда, “арбан” деп административтиг девискээр дугайында билиишкин читкен. Тыва Республикага “арбан” деп административтиг девискээр дугайында билиишкинниң катап эглип келген төөгүзү черле солун. ССРЭ буступ дүжүп, ажыл-агый сандараарга, сүт-бараан фермаларынга, хову бригадаларынга аңаа ажылдап турган кижилер чурттап артып калган. Ындыг арбаннарга Чөөн-Хемчик кожуунда Кирбииш-Сарайны, Чаа-Хөл кожуунда Шаңчыны, Кызыл кожуунда Оттук-Дашты хамаарыштырып болур. Кирбииш-Сарайга тууйбу бүдүрүлгези, Шаңчыга тараа шаңы, Оттук-Дашка сүт-бараан фермазы турган. Аңаа ажылдап турган кижилер мал-маган азырап өстүрүп, чурттап артып калганнар.
Улуг-Хем кожуунда Көк-Чыраа арбанның төөгүзү онзагай. Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырын Улуг-Хем унунга тургузуп, ооң девискээрин суг-биле долдурган уржуунда Көк-Чыраа суурнуң чурттакчыларын база чаа Шагаан-Арыг хоорайже көжүрүп, ол суурну чок кылган. Эң ылаңгыя улуг назы-харлыг, мал-маган азыраарынга ынак көк-чыраажылар суг адаанга барган суурунуң девискээринден ырак эвесте дөң кырынга бажың, кажаа-хораа тудуп, аңаа чурттай бергеннер. Амгы үеде Көк-Чыраа элээн улуг сууржугаш апарган – Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайның арбаны.
📢Чаа Чазак шыдап үнген
Арбаннарның чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи дыка берге байдалдыг дээрзи чонга билдингир. Эң ылаңгыя электри чырыы чокка ажыл-херек белен бүтпес. Кирбииш-Сарайның чурттакчылары, оларның арбанынче чырыкты киирер дугайында дилегни Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш республиканың эрге-чагыргазының аңгы-аңгы деңнелдеринге каш чыл улаштыр киирип келгеннер. Оларның дилээн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның дорт киржилгезиниң түңнелинде күүсеткен. Ол белен эвес ажыл болган. Черле ынчаш, ажыл-агыйжы удуртукчу болгаш, республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика яамызы биле Тыва даг-руда компаниязын Кирбииш-Сарай арбанче электри шугумун шөйүп чорудуп, ол арбанны чырык-биле хандырар ажылга Владислав Ховалыг хаара тудуп шыдаан.
Тыва даг-руда компаниязының “Чадаана” хөмүр-даш уургайының электри системазындан 220 вольт күчүлүг электри шугумун Кирбииш-Сарайже шөйүп чорударын дугуржуп, аңаа Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының, республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының, Тыва даг-руда компаниязының тус-тузунда кылып чорудар ажылдарын болгаш чарыгдалдарын тодарадып доктааткан. Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазы электри шугумунуң чагыларын белеткээрин, электри системазынга кожарының техниктиг айтырыгларын, электри шугумунга херек кабельди болгаш өске-даа дериг-херекселди садарын, чагыларны тургузарын, кабельди шөйүп чорударын, трансформаторну болгаш электри учёдунуң приборларын тургузарын хүлээнип алган.
📢Чоннуң өөрүшкүзү
Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының болгаш Бажың-Алаак суму чагыргазының ажылдакчылары, Кирбииш-Сарайның чурттакчыларының чамдыызы болгаш идепкейжи кижилер электри шугумунуң чагыларын кылырынга ажыглаар 100 ажыг дыт ыяшты ужуруп кезип, тайгадан сөөртүп бадырган. Ол дыттарның чөвүрээзин чонуп, чагылар кылдыр белеткээринге арбанның эр кижилери барык шуптузу киришкеннер. 2021 чылдың октябрь айда энергетиктер чагыларны тургузуп, электри шугумун шөйүп, Кирбииш-Сарай арбанче электри чырыын ноябрь айның баштайгы хүннеринде киирген.
Арбанның чонунуң өөрүшкүзү эриин ашкан. Ооң-биле чергелештир сагындырыг, кичээндиригниң бижимелдери социал четкилерге көстүп келгилээн. “Чон амыраан! Оон артык өөрүшкү кайда боор. Чүгле үезинде чырык өртээн төлеп туруңар, чонум!” – деп, Салбак Моңгуш бижээн. “Чырыктың өртээн үе-шаанда төлеп турар болза эки, ол хире кожуп бээрге...” – деп, Любовь Моңгуш аңаа улашкан. “Кирбииш-Сарайже көжер бе ам” – деп, Марта Моңгуш күзелин илереткен. “Моңгуш, тендии мал азыраар силер” – деп, Анзат Моңгуш ону деткээн.
Оларның кичээндириглеринде болгаш күзелдеринде ужур-ла бар. Арбанның чурттакчылары чырык өртээн үр үеде төлевээни, хөй түңнүг акшага өреленгени дээш Кирбииш-Сарайны электри чырыы-биле хандырарын 2004 чылда соксаткан. Оптуг-кажар оор кижилер электри шугумунуң демир удазыннарын дүжүрүп, демир-дес хүлээп алыр черлерге барып дужаап, өртекке чедирип алган. Электри шугумунуң чагыларын одура кескилээш, откулуп азы тудугга ажыглаан. Бо чүүлдерниң уржуунда арбанның чону 17 чыл дургузунда электри чырыы чок чурттааннар. Падын барап, багын көрген чон электри чырыының өртээн доктаамал төлээр деп турарлар. Ону келир үе көргүзе бээр.
📢Катап көжүп эгелээн
Кирбииш-Сарай арбанның девискээри тайга-таскыл Адар-Төш тыртым болгаш, эки оът-сигенниг, суксун-суггаттыг одар-белчиирлиг чер. Эрес-кежээ, ажыл-агыйжы кижилер малды ында элээн хөйнү азырап өстүрүп турарлар. Ажылдап-ла шыдаар болза, мал-маган ораны-дыр.
Кирбииш-Сарай арбанче көжүп, аңаа чурттаксаар, мал-маган өстүрүксээр кижилер билдириишкиннерни киирип, арбанның девискээринге чер участоктарын тускайлап бээрин дилеп турарын Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының даргазы Алексей Түлүш дыңнаткан. Бо дарганың удуртулгазы-биле Кирбииш-Сарайже электри шугумунуң чагыгларын эки шынарлыг белеткээнин демдеглеп каары база артык эвес.
Кирбииш-Сарай арбаны турар Ак-Хая девискээри чүгле мал-маган азырап өстүреринге эвес, ажыл-агыйның өске-даа хевирлерин боттандырып чорударынга таарымчалыг.
Чадаанадан ырак эвесте Ак-Хая чоок-кавызында тууйбу, чугай дээн ышкаш тудуг материалдары бүдүреринге ажыктыг дой-довурак, элезин, чугай дажының чыдыны бар дээрзин геологтар Тыва Арат Республика үезинде-ле шинчилеп тодараткан. Чижек санаашкыннар-биле алырга, чугай дажының курлавыры 200 муң кубометр, тудугга материалдарын бүдүреринге ажыглаар элезинниң – 250 муң кубометр, дой-довурак курлавыры база эвээш эвес. Совет үеде чогум-на Ак-Хая деп черге тууйбу бүдүрер улуг эвес бүдүрүлгени 1950 чылдарда тургускан. Адар-Төштен хемчигеш база агып баткан болгаш, тууйбу бүдүрүлгезинге дыка таарымчалыг. Элезин, дой-довурак, суг сөөртүрүнге, малгаш хоюдуг кылырынга аъттарны ажыглап, арткан ажылдарны хол-биле кылып турган. Дой-довурак биле элезинден малгашты хоюдар, тууйбуну хептээр, өл тууйбуларны кургадыр ажылдарны хөлегеге чорудар болган төлээде, улуг сарайны база туткан. Ынчангаш тууйбу бүдүрүп турган черни Тууйбу-Сарай деп чон адай берген. Тываларның чугаазы орусчуп эгелээнде, ооң ады чоорту Кирбииш-Сарай апарган.
📢Кирбииш-Сарайдан
тууйбулар
Чүгле чаңгыс Чадаана чоогунга эвес, Тываның өске-даа суурларынга кирпич-сарайлар тургулаан. Чижээлээрге, Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурнуң Кирбииш-Сарайга тууйбуну 1970 чылдарга чедир бүдүрүп үндүрүп турган. Ону Алексей Корзаевич Чөржей-оол хөй чылдар дургузунда удурткан. Бойдус байлааның курлавырын чедиишкинниг ажыглап, тудуг материалдарын тус-тус черлерге боттары бүдүрүп үндүрүп турганын Чадаананың болгаш Ак-Туругнуң Кирбииш-Сарайларының чижээ көргүзүп турар. Чадаана болгаш Ак-Туруг чоогунда Ак-Хая деп аттыг черлерге чугай дажын өрттедип, эки шынарлыг чугайны бүдүрүп турган.
Чадаана чоогунда Кирбииш-Сарайның турар чери (амгы үении-биле алыр болза, логистиказы) дыка таарымчалыг. Ооң чаны-биле Кызыл – Чаа-Хөл – Тээли автомобиль (эрги) орук эрткен. Ынчангаш маңаа бүдүрген тууйбуларны Бай-Тайга, Барыын-Хемчик болгаш Чаа-Хөл районнарның колхоз-совхозтары садып ап турганнар. Чадаананың Кирбииш-Сарайы барык 1975 чылга чедир ажылдап, чоок кавы суурларны тууйбу-биле хандырып турган. Амгы-даа үеде болза, Кирбииш-Сарайга тууйбу бүдүрер болза, логистиказы дыка эки. Кызыл – Тээли аразында автомобиль чаа оруундан 6 километр хире черде.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң 2024 чылга чедир хууда программазы ёзугаар Тывага тууйбу бүдүрүлгези 2,5 катап көвүдээр, чылда 10 миллион тууйбу болур ужурлуг. Аңаа бодунуң үлүүн Кирбииш-Сарай арбан чүге киирип болбас деп.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның, Кирбииш-Сарай арбанның чонунуң, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының, Тыва даг-руда компаниязының, Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының ажылдакчыларының демниг ажылының ачызында буянныг үүле бүткен-дир. Тыва улустуң үлегер домаанда ону “Демниг сааскан теве тудуп чиген” диген.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
