– Олег Доржулдаевич, кылып турар ажыл-ижиңерни номчукчуларга таныштырып көрүңерем?
– Мен ийиги хуусаада депутат болуп ажылдап турар мен. Харыылап турар чер-девискээримге Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл кожууннарында чурттакчылыг черлер хамааржыр. Депутат ажыл дээрге чоннуң бүзүрели, идегели. Ону оскунмас дээш, харыысалганы улгаттырып, кызып ажылдап чор мен. Кандыг-даа ажылды кылып тургаш өөренир дээр ийикпе, мен база бо ажылда арга-дуржулгам улгадып, хөнүй бердим. Чоокта чаа Хөндергей суурже чазаглыг орукту кылганы – бистиң улуг чедиишкинивис деп санаар мен. Чүгле мээң эвес, Кызылда чурттап турар төрээн чери дээш, сагыш аарып чоруур Хөндергейниң патриоттары бар. Олар дээрге, Андрей Сат, Роман Монгуш, Юрий Ондар, Мөңгүн-оол Куулар деп акывыс бар. Клуб тудуу кылырда база-ла Хөндергей активи чыглып, сүмелешкеш, чер-черлерге концерт организастап дээш, база улуг ажылды кылдывыс. Кижини хей-аът киирип турар чону барда ажылдаарда эптиг болур чүве. 2015 чылда чаа тудуп алган клуб электри шугумунга частырыг болганындан өрт айыылынга таварышты. Ол-ла чайын Болат-оол Куулар суглар сүмелешкеш, дарый хөделгенивис ачызында шалыпкын чаа клубту тудуп алдывыс. Культура сайыды Алдар Дамдын дыка деткип дузалашты, соңга-хаалганы эккеп берди.
Шынап-ла харын, мени бир деткип чоруур чүве – мээң ат-сураглыг Хөндергей чурттуг өгбелерим мөге Араазай Комбу, Доруг-оол эжишкилер. Бирээзи шүүр, өскези үжүүрлежир. Ам солчуп аалам дээш Комбу, ам сен шүг дээш, Доруг-оолга дүжүп берип-даа турган деп чугаа бар. Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы, элчини Доңгак Барыкаан – моол, төвүт, орус дылдарны билир, эртемден кижи чораан. Монгуш Кенин-Лопсан, Василий Монгуш Бора-Хөөевичилер – алышкылар. Бирги даг инженери Хову-Аксы кобальт комбинадының тургузукчузу Дадар-оол Саңгыр-оолович Монгуш, ол дээрге Чазак Даргазының каты болур. Чаңгыс-ла суурдан 11 кижи Ада-чурттуң Улуг дайынынче амы-тынын артынга каггаш чоруп турганы дээрге, Хөндергей чонунуң маадырлыг чоруу-дур. Сат Бүрзекей Сурас оглу, Ровно дээш тулчуушкунга маадырлыы-биле өлген. Чевээнге чораан мен. Барып мөгейип каан мен.
11 эки турачыларның үре-садызы Хөндергейде ам-даа чурттап чоруур. Мындыг кончуг маадырлыг чонумга асфальтылыг орук тударынга бичии-даа бол үлүг-хуумну киириштиргенимге чоргаарланыр мен. Орук-тудуг чериниң удуртукчузу Юсупов мээң коллегам – депутат, дарга-биле хуралдап олурар черивис кожа. Мен ону база ажыглапканым чажырбас мен.
– Орук-чирии багай өске суурлар база бар болгай. Хөндергей суурже орукту мурнатканы чылдагаанныг болган боор, Олег Доржулдаевич?
– Ийе, ол шын. Өвүр чарыкче Хөндергей таварып эртер. Угланыышкыны Хандагайты таварып Моол, Кыдат кирер. Ырак кожуунувус Мөңгүн-Тайга, улаштыр Кош-Агач Алтай чурту кирерде база-ла Хөндергей таварып эртер, улуг ужур-дузалыг федералдыг чергениң оруу бооп турар. Бо орук Тываның сайзыралынга дыка улуг экономиктиг ужур-уткалыг. А суур оруун чугаалаар болза, тайга эдээ болгаш Хөндергейни чаъс ойбас, өл-шык. Чаъс соонда машина хамаан чок, чадаг кижи кыштаары бергедей бээр. 1979 чылда “Хөндергей” совхозунуң директору турган Сат Мөңге Санчаевич совхозтуң күжү-биле чал орукту кылдыртып каан чүве. Оон бээр хөй чылдар дургузунда чал орук өл-чаъстан черже сиңип кире берген. Орук дээрге, Хөндергей чонунуң бир муңгараар айтырыы чораан болза, ам ону үзе шиитпирлээни бо.
Депутат кижи каяа-даа чоруур, чон-биле ужуражыр, чугаа-сооттуг боор. Менден Хөндергейни Ыраажы-Хем деп чүге адаан деп, бо-ла айтыра бээр. Солун арнын ажыглап чугаалап бээйн. Бот хууда база улгадып бар чыдар мен. Суур ийи хем аразында чыдар. Кырган, Аныяк деп тус чер улузу чугаалажыр. Мен Аныяк талазында кудумчуга чурттап турган мен. Дүне сараат кырынга удуп чыдып алгаш, хамык шимээн соксаарга, Аныяк суунуң шолураажын дыңнаар мен. Аразында чүген-суглуу дегжип турган ышкаш кыңгырааш аялга бар. Ылап төөгүден номчуур болза, Кенин-Лопсанның “Буян-Бадыргы” деп номунда бижээни болза, Буян-Бадыргының адазы Буурул ноян, азы Хайдып үгер Даа монгуш сумузу. Ооң төрээн чери Хараган-Даг биле Борбак-Арыгның аразында эрги хонаш. Ону чон Дагыыр-Тей дижир. Хайдып ноянның хирнин шыгжаан чери. Чылдың ону дагаан черге ноянның тускай ыраажызы Сат Бойбаа чер-чуртун, ноянын мактап ырлаар турган. Кайгамчык-даа ыраажы кижи, ону дыңнаар дээш чон бүгү Тывадан чыглып кээр. Оон бээр-ле бо хем улузу ыраажы улус-тур дээш, Ыраажы-Хем деп ат Таңды тос кожуунунга сурагжый берген. Кезек совет үеде уттундуруп бар чыткан атты чогаалчы Кенин-Лопсан тынгарып каан деп болур.
– Келир үеде план-ажылыңарны база сонуургадыптар силер бе?
– Хөндергей суурнуң географтыг туружу тос оруктуң белдири дижири дег улуг стратегтиг ужур-дузалыг болганда, маңаа көдээ ажыл-агыйның агролицей тутса кандыгыл деп санал-биле Чазак Даргазынче кирген мен. Мени деткээн. Черле ынчаш школа тудуу республикада ам бо үеде тургустунуп келген айтырыгларның бирээзи. Ийме, Теве-Хая суурларга база школа херек. Хөндергей школазы база эргижирээн тудугларга хамааржыр. Аңаа школа тудуун кылыр дугайында айтырыгны база көдүрген мен. Ийи чылда республикага 1 школа тудуу кылыр деп планда көрдүнген. 2024 чылдан бээр Хөндергейге школаны аазап турар. Оон ыңай, дузалал школазының баазазынга чайгы үеде өөреникчилерге дыштаныр лагерь тургузуп көрзе деп саналымны база дарга деткээн. Угланыышкыны – уран чүүл. Маңаа ырлаар студия, фонограмма кылыр өрээл, сцена дээн чижектиг, чаш кижини сцена культуразынга, ырлаарының чажыттарынга өөредир. Мээң билирим шаанда социализм үезинде Хөндергейге кырганнар бажыңы турган. Бирээде, мында тайга эдээ агаар-бойдус арыг, эмнээр, кадыкшылга эки. Ийиде, дузалал школадан мында дыка эки тудуглар артып калган. Ам-даа 20-30 чыл ажыглалга турар. Ону билдилиг ажыглап болур. Үште, ажылчын олуттар болбайн канчаар. Өөреникчилерни ажаар-тежээр, ишти-хырнын кылып, арыг-силиг тудар ажылчыннар херек болгай. Хөндергей чону моон ажылды тып алыр аргалыг болур. Бир көдүрген айтырыым, дарга-биле ону база сүмелешкен мен, инженерлер клазындан ажыдып көрзе кандыгыл деп. Инженер-техниктиг каадырлар дээрге экономиктиг хөгжүлдениң үндезини, инженерлер чокта бурунгаар хөгжүлде турбас. Ынчангаш ооң адын бирги тыва инженер Дадар-оол Саңгыр-оолович Монгуштуң ады-биле адаза деп соңгукчу чонумнуң күзели.
Владимир ООРЖАК чугаалашкан.
