Тываның Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрында «Амгы үениң шии лабораториязы» деп төлевилел ажылын эгелээн.
Санк-Петербургта культура болгаш уран чүүл университединиң, Россияның күрүнениң сцена уран чүүлүнүң институдунуң доозукчузу, драматург Анастасия Букреева биле сураглыг драматург, сценарист Петербург, Москва, Пермь, Киров, Томск, Курган, Ханты-Мансийск, Осиека (Хорватия), Монте-Карло (Монако) театрларынга, ол ышкаш ойнаар-кыстар болгаш хөгжүм театрларынга шиилер салып, сценарийлер бижип турган Константин Федоров олар лабораторияга өөренир, 20 ажыг чогаадыкчы үзел-бодалдыг кижилер-биле ужурашкан.
Оларның аразында республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан юристер, эмчилер, башкылар, журналистер, режиссерлар, культура ажылдакчылары бар. Тываның Күрүне университединиң тыва дыл, чогаал башкызы, Сорунза аттыг литературлуг клубтуң удуртукчузу Мария Күжүгет бодунуң өөреникчилерин эвилелдеп алгаш, шии чогаалының сайзыралынга үлүг-хуузун киирип, төлевилелге база киржип чедип келген.
Куратор башкылар Анастасия Букреева биле Константин Федоров келир үениң драматургтар, сценаристерин кичээнгейлиг дыңнааш: «Баш бурунгаар бергелер дугайын бодавайн, шии делегейинче баштайгы базымнарны кылырындан кортпаңар. Бо дээрге янзы-бүрү эртемнерге шылгалдалар дужаар школага өөредилге эвес-тир, а дуржулга кирип, боттарыңарның күжүңерни херек кырында билип алырынга дузалыг болур семинарлар-дыр. Лекциялар солун болур» — деп чугаалап, кичээлдерже сорук киирип, чалгынналдырып турган.
Бо бүгүнү көргеш, буянныг башкыларывыстың, лабораторияның кызымак удуртукчуларының ачызында тыва шии чогаалынга чаа-чаа аттар төрүттүнүп, улам сайзыралды алыр дээрзинге чигзиниг чокка идегедим.
Кичээлдер үезинде аңгы-аңгы даалгаларны башкылар берип турган. «Амыдыралдан бодуңарның азы өске бир кижиниң дугайында силерни өскертипкен, бодандырыпкан бир төөгүнү сактып чугаалаңар» деп онаалга бээрге, шии бижиириниң дыка-ла хөй темалары, идеялары киржикчилерниң төөгүлеринден арбыны-биле көстүп келген.
Киржикчилерниң хөй кезии онаалганы кылган соонда, бижиир шиизиниң темазын шилип алыр аргалыг болганнар. Башкылар кижи бүрүзүн шыдамыккай дыңнап, арга-сүмезин кадып келири дыка-ла эки болду.
Дараазында хүн «Танывазы кижини шинчилээри» деп онаалганы күүседип тургаш, кижиниң даштыкы овур-хевиринден, шимчээшкининден, арын-шырайындан иштики делегейинде чүү болуп, чүнү бодап турарын, ооң амыдыралы кандыг деп чүүлдү даап бодап, эскерер ужурлуг. Бо онаалга шииниң кол маадырын чуруп көргүзеринге ажык-дузалыг деп көрдүм.
«Чүге? Чүге? Чүге?» деп айтырыгга харыы бээр даалга берге айтырыгларның чылдагаанын тодарадып өөрениринге ажыктыг болду. Кижи бүрүзүнүң чогааткан айтырыг-харыылары янзы-бүрү: политиктиг, хуулгаазын, тоол уткалыг, романтиктиг дээш, кандыызы-даа бар. Мында, шынап-ла, анаа эвес талантылыг, чечен-мерген, чогаадыкчы, онзагай кижилер чыглып келгени солун.
Ниити кичээлдерге башкыларның берген материалдары-биле кижи бүрүзү боттарынга драматургтуң бүдүжүн тургузуп, чыып үндүрүпкен дээр болза чазыг болбас. Улаштыр драматург бүрүзү чурум езугаар башкылар-биле аңгы кичээлдеп, шиини бижип эгелей бергеннер. Киржикчилерниң хөй кезии аңаа боттарының шиилерин башкылар-биле кады төндүр бижипкен, харын-даа чамдыктары 2-3-тү-даа бижип четтигип турар болду.
Түңнел кичээлге драматург бүрүзү боттарының ажылдарын номчуп таныштырган. Ында кижи бажынга кирбес онзагай шиилер бар. Сактырга театрда сцена кырында, шынап-ла, ол шиини көрүп олурар дег сагындырып келир.
Чижээ, Юлия Донгактың «Такси» деп шиизинде кадыы кошкак улуска ниитилелдиң хамаарылгазын болгаш арын-нүүр чок чорукту шоодуп көргүскен.
Нина Күжүгеттиң «Бышпаан роза» деп шиизинде аныяк оолдуң бодундан оранчок улуг херээжен кижиге ынакшылының күштүү, быжыг туруштуу-биле бодунуң ынакшылын чедип алыры онзагай.
Школачы оолдарның корум-чуруму-биле башкының болгаш ада-иениң ажылдап турарын, оолдарны кижизидер дээш, кызып турарын Хураганмай Шыдыраа долузу-биле чуруп көргүскен. Бо шии ада-иелерге болгаш башкыларга, элээди оолдар, уругларга кончуг тааржыр.
Оларның аразындан эң-не онзагай болгаш амгы үениң берге айтырыгларының бирээзин сагыш-сеткилге дээптер кылдыр Вилория Шожукпан «Гаджет болгаш статус» деп шиизинде бижээн. Амгы үеде смартфон, соталыг телефону чок кижи ховар. Шынап-ла, хөй кезиивисти смартфон-биле чурттай берген деп болур. Ол чокта дүвүрээзинге алзып, муңгарап-деңгереп эгелээривис чажыт эвес болгай. Оон ыңай кижиниң амыдырал-чуртталгазының байдалын телефонунуң өртек-үнези, шынары-биле деңнеп чоруурлар база бар. Смартфон чок болза, амгы үениң кижилери канчап баар дээрзин шии кылдыр бижээни дыка-ла дээштиг.
Драматург бүрүзүнүң баштайгы бижээн шиилерин чаңгыстап дыңнаан соонда, түңнел кезээнче кирген. «Тывага амгы үениң драматургтар лабораториязы» деп төлевилелдиң бирги кезээн түңнеп, киржикчилерге шынзылгаларны тывыскан. Россияның соңгу талазында ырак черден албан-биле Тывага кээп өөредилге эрттирген башкыларывыска болгаш төлевилелди удуртуп башкарып турар Тываның Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының ажылдакчыларынга салым-чаяанныг, уран чүүлге сундулуг кижилеривистиң карактарын ажыдып, онзагай ажылды кылганы дээш, улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис.
Чыжыргана СААЯ.
