“Күскү хүн чылды чемгерер” деп чоннуң үлегер домаа бар. Бир эвес бо үлегер домактың утказын делгемчидер болза, часкы болгаш чайгы-даа хүннер дугайында ынчаар чугаалап болур – кол-ла чүве тараажының чылды өттүр кызымак ажылдаары.
Часкы ажылдар чымыштыг болган. 2021 чылда Тывага 15 муң тонна тараа аймаан, 26 муң тонна картофельди болгаш 3,3 муң тонна ногаа аймаан тарып өстүрер болгаш дүжүдүн чидириг чокка ажаап алырын планнаан. Бо планны күүседири-биле 49,7 муң га черге мал чеминге ажыглап болур тараа культураларын, 31,4 муң гага мал чеминиң, 15,3 муң га шөлге тараа аймааның үрезинин чашкан, 2,6 муң га черге картофельди олурткан, 0,3 муң га шөлге ногаа аймаан тараан.
Мал чеминиң болгаш тараа культураларының үрезининге эрткен чазын республиканың хереглели 7,7 муң тонна болган. Ооң чамдык кезиин Таңды кожуунда Михаил Санниковтуң тараажы-фермер ажыл-агыйы хандырган. Чээрби көдээ бүдүрүлге кооперативтери ооң-биле керээни чаргаш, 10,7 миллион рубльге 772 тонна тараа үрезини алырын дугурушканнар. Ол дээрге 469 тонна кызыл-тас, 303 тонна сула үрезини. Чижээлээрге, Чаа-Хөл кожуунда А.О. Хунай-оолдуң арат-фермер ажыл-агыйы 25 тонна тараа үрезинин сөөртүп алган.
Бедик дүжүттү ажаап өстүрүп алыр дээш, тараа шөлдерин чемишчидеринче база кичээнгейни салган. Хакас Республикада «Содействие Агро» болгаш «Хакагроторг» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдер-биле 11,06 миллион рубль акша өртектиг 451 тонна минералдыг чемишчидилгелер садып алырының керээлерин чарган. Тараа культураларының дүжүдүн бедидеринге эргежок чугула чемишчидилгени республикаже киир сөөрткен, ховуларга чаштырган. Тараа шөлдерин чемишчидеринге тус черлерниң курлавыры мал өдээн база ажыглаан, 98,5 тонна мал өдээн тараа шөлдеринге тарадып чашкан.
Тараа болгаш сиген шөлдериниң суггарылгазын өй-шаанда чорудар дээш, кожууннарда суггарылга системаларының уннарын болгаш бугаларны ыяш-даштан болгаш дой-довурактан аштаан. Барыын-Хемчик кожуунда Барлык, Чаа-Хөл кожуунда Терезин болгаш Аймыырлыг суггарылга системалары дээш өске-даа суггарылга четкилерин аштаан болгаш септээн.
Тываның девискээринге эрткен частың агаар-бойдузунуң байдалын хайгаарап көрүп тургаш, хөрзүн шык болгаш чылыг хүннерде тараа аймааның үрезинин чаштырган.
2021 чылдың агаар-бойдузу тараа аймаа тарып өстүреринге шоолуг-ла таарымчалыг эвес чыл болган. Эң ылаңгыя үргүлчүлелдиг чаъстар, чамдык черлерге долу дүшкени тарааның өзүмүнге элээн шаптыктыг болза-даа, Тываның тараа шөлдеринде дүжүт ниитизи-биле бо күзүн чегей эвес болган.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери-биле алырга, Таңды кожуун, өске кожууннарга деңнээрге, эң хөй тараа дүжүдүн бо хүннерге чедир ажаап алган – 5090 тонна.
Таңды кожуунда М.А. Санниковтуң тараажы ажыл-агыйы чылдан чылче бедик дүжүттү тарып өстүрүп, ажаап турарын демдеглээр апаар. Бо күзүн – бир гадан 25 центнер. Тываның шириин агаарбойдузунга шыдамык боорга, шаанда тыва араттар болгаш орус тараачыннар элээн хөйү-биле тарып өстүрүп чораан кырлыг-караны (гречиха) болгаш совет үеде тарып өстүрүп турган рапсты Михаил Санниковтуң ажыл-агыйы сөөлгү 2-3 чылдарда элээн хөйү-биле тарып өстүрүп, багай эвес дүжүттү ажаап ап турар. Кырлыг-караны хооруп, соктап алыры черле белен эвес тараа аймаа. Ону болбаазырадырының технологиязы нарын боорга, республикага совет үеде кырлыг-караны тарывайн турган. Бо тараа культуразын болбаазырадыр бүдүрүлгени Санников Таңдыга тургузар планныг. Бир эвес тургузуп шыдаптар болза, чүгле болбаазырадып каан кырлыг-караның хөй кезиин Тывага садып сайгарар, Саян артынче ооң эвээш кезиин садып үндүрер сорулгалыг.
Тарып өстүргени кызыл-тасты долузу-биле болбаазырадып, макарон кылыгларын болгаш хлебти бүдүрүп үндүрер арга Михаил Санниковтуң ажыл-агыйында бар. Бөгүн Санников – Тывада эң чедиишкинниг тараажы. Ооң арга-дуржулгазы, кол-ла чүве, ажыл-ишке шудургузу өске тараажыларга үлегер-чижек деп болур.
Ийиги черде – Чаа-Хөл кожууннуң тараажылары. Сөөлгү медээлер-биле алырга, олар 1535 тонна тарааны ажаап алган. Чаа-Хөлдүң ажыл-ишчилери Терезин болгаш Аймыырлыг суггарылга системаларын сөөлгү чылдарда дээштиг ажыглап келгеннер. Суггаттыг шөлдерге чүгле тараа аймаан эвес, сигенни база тарып өстүрүп турарлар.
Чаа-Хөл кожууннуң тараалаң девискээрлериниң бирээзи Шаңчының ховуларынга тараа аймаа тарып өстүрерин А.М. Бавуу удурткан “Курай” көдээ бүдүрүлге кооперативи чедиишкинниг боттандырып, сайзырадып турарын база демдеглээр апаар.
Тараа аймаан тарып өстүрерин, ооң дүжүдүн болбаазырадырын чедиишкинниг сайзырадып турар ажыл-агыйларның бирээзи — Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүүнде «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези. Бо чылын 800 гектар шөлге тараа аймаан ажаап өстүрген. Ооң дүжүдүнүң ажаалдазы адакталган.
Бо чылын дүжүт эки болганынга «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң удуртукчузу Эрес Мандан-оол өөрүп турар. 1 гектардан 25-30 центнер суланы, 10-11 центнер кызыл-тасты, 8-9 центнер арбайны ажаап алган.
“Оргаадай” бүдүрүлге Тываның шупту кожууннарынга тыва далган биле тараа аймаандан кылган мал чемин садып сайгарып, Моол биле Казахстанче база үндүр садып эгелээн.
Тарааны тарып өстүреринге, дүжүттү болбаазырадырынга, оон эки шынарлыг продукция бүдүреринге Тыва база бир бедик чадаже көдүрлүп турарын бо чижектер көргүзүп турар.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Виталий ШАЙФУЛИННИҢ тырттырган чуруу.
#Көдээажыл_агый #Дүжүт #Михаилсанников #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
