Хууда чуртталга бажыңнарын хамаатылар боттары тударын эрге-чагырга деткип, Каа-Хем суурнуң болгаш Кызыл хоорайның кыдыкы девискээринге чер участоктарын аңгылап берип эгелээни, эрге-чагырганың талазындан контрольдуң кошкаандан черни кижилер чөпшээрел чок ээлеп ап, аңаа бажың-балгатты тудуп алырынга чедирген.
Бир эвес Кызыл хоорайның девискээрин алыр болза, 2013 чылдан бээр үеде Спутник микрорайонунга, Эрзин кудумчузунга черни хамаатылар боттары ээлеп алыр чоруктар көвүдээн. Кызылдың мэриязы аңаа көңгүс кичээнгей чок болган дээр болза, база чөптүг эвес. Бодунуң эргелеринге дүүштүр хемчеглерни ап, чөпшээрел чок чер участоктарынга туттунган херимнерни, сарайларны машина-техника-биле бузуп-даа турган. Ынчалза-даа хамаатыларның чамдыызы ол участоктарга бажыңнарны тудуп четтигипкен. Капитал тудуг деп санаар бажыңнарны судтуң шиитпири чокка бузар эрге эрге-чагырга органнарында чок. Ындыг бажыңнарны туткан кижилер-биле судтажыры чаңгыс айның, харын-даа чылдың херээ эвес. Ынчангаш бо айтырыг чылдан чылче хөрлээлеп чыткаш, 2020 чылдың декабрь 4-түң хүнүнде, кыштың соок үезинде чалбыышталып үнген. Ол хүн суд приставтары Спутник микрорайонда чөпшээрел чок участоктарга туттунган бажыңнарны бузары-биле машина-техникалыг чедип келгеннер. Бажыңнарның ээлери бичии уруг-дарыы-биле кады суд приставтарының хөделиишкиннеринге коргуш чокка удурланганнар. Бо болуушкун интернетте социал четкилерге ол-ла дораан тарай бергеш, чурттакчы чоннуң дүвүрээзинин доюлдурган.
Спутник микрорайонга хып үнген чер айтырыы Кызыл хоорайның чоок-кавызында дачалар девискээринде база хөрлээлеп чыдар деп болур. Ол кажан-бир база чалбыышталып үнүп кээр чыгыы. Чүге дээрге чер участоктарын чөпшээрел чокка ээлеп алган таварылгалар дачалар девискээринде база эвээш эвес.
Кызыл хоорай-биле барык тутчу берген дачаларга социал инфраструктураны тургузуп, аңаа бичии уруглар садтарын, школаларны тудары, алызы барып дачаларны Кызылдың девискээри кылыры үениң айтырыы дээрзи каракка көзүлдүр-ле илдең апарган, ындыг планнар база Кызыл хоорай чагыргазында бар. Ынчангаш чер участоктарының эрге-байдалын хоойлү-дүрүмге дүүштүр аайлап эгелээр үе келген.
Улуг-Хемниң оң талакы эриинде Вавилин ээтпээнде дачаларның девискээринге тус черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазынга эргежок чугула инфраструктураны тургузуп, ону найысылал Кызылдың база бир микрорайону кылдыр сайзырадыр сорулга эрге-чагыргада бар. Вавилин ээтпээнде дачаларда чер участоктарының талазы-биле байдал элээн нарын. Чөпшээрел чок чер участоктарында туттунган бажыңнар база бар. Школа, бичии уруглар садтары дээш өске-даа социал объектилерни тударын планнап турган девискээрде оларның чамдыызы туттунган. Оларны бузар деп шиитпирни хүлээп алыр болза, Спутник микрорайонга 2020 чылда ышкаш байдал тыптып кээп болур.
Тыва Республиканың Баштыңы-Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг ону база кичээнгейге ап, Вавилин ээтпээнде дачалар участоктарында бажыңнарын тудуп алган хамаатылар-биле “дайылдашпайн”, черни оларның өнчүзү болдурар документилерни тургузарынче, черни кижилер кара туразында ээлеп алырын моон соңгаар болдурбазынче угланган ажылдарны чорудар даалганы берген.
Школа, уруглар садтары дээш өске-даа социал албан черлерин тудар девискээр Вавилин ээтпээнде бар деп, Владислав Ховалыг санап турар. Тываның Баштыңының туружундан ап көөр болза, чер участогун хоойлу-дүрүмге дүүштүр бүрүткедип алырынга хамаатыларга дузалаар, Вавилин ээтпээниң девискээриниң тудуунуң планынга өскерилгелерни киирер апаар-дыр. Бир эвес ындыг план турган болза, Кызыл хоорай чагыргазы Вавилинде дачалар тудуун хайгааравайн турганы база элдептиг. Совет үеде Дөгээ дагның баарында девискээрге сууржугаш тударының планын ажылдап турганы массалыг информация дамчыштыр чонга билдингир турган. Ооң соонда Вавилин дачаларының девискээринге тудуг чорударын планнап турганы хөй-ниитиге эки-ле билдинмес болуп турар.
Совет үеден-не дачалар “күрүне иштинде күрүне” болуп келген. Дачалар девискээринде чурттакчы чон көвүдээн болгаш, амгы үеде ында хөй түңнүг акша-төгерик “долганып” турар. Оларны сайгарып турар кижилер – дачалар ниитилелдериниң даргалары болгаш бухгалтерлери. Ынчангаш дачалар ниитилелдеринге даргалаксаар хамаатылар хөй. Ооң бир херечизи солагай талакы дачаларда 11 дугаар ниитилелдиң баштаар чериниң даргазы албан-дужаал дээш суд сайгарылгазы 2015-2016 чылдарда чоруп келгени. Ол үениң дургузунда 11 дугаар дача ниитилелиниң чурттакчылары электри чырыы чок олурганнар. Дача ниитилелиниң девискээринде участокту чөпшээреп бергени, ниитилелдиң кежигүнүнге киргени, чыл санында кежигүн дадывыры дээш эвээш эвес акша баштаар черлерниң агар санынче кирип турар. А ону канчаар ажыглап турары чигзинчиг.
Вавилин ээтпээнде дачалар ниитилелдериниң акша-хөреңгизин электри энергиязының шугумун тударынга хаара тудуп болурунуң дугайында бодалын республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыг илереткен. “Вавилинде дачаларның девискээринче 10 кВ күчүлүг электри шугумун тударын “Тываэнерго” акционерлиг ниитилел биле Кызыл хоорайның администрациязы чарып алган. Ол электри шугумундан дачаларда бажыңнарже 0,4 кВ күчүлүг электри шугумун тудары чугула. Аңаа Вавилин ээтпээнде дачаларның ээлериниң болгаш дачалар ниитилелдериниң акша-хөреңгизин хаара тудар апаар. Электри шугумун тударынга, ону кожарынга эвээш эвес акша-хөреңги херек дээрзи билдингир. Электри шугумун тударының мурнунда ону шөйүп чорудар чер девискээрин аңгылаары, электри шугумунуң төлевилелин ажылдап кылыры дээш өске-даа ажылдар бар. Оон аңгыда, электри четкизиниң дериг-херекселин база садып алыры, специалистерниң ажылының өртээниң төлевири бар болгай. Ынчангаш бо ажылдарны боттандырып чорударынга боттарының үлүүн дачаларның ээлери база киирер апаар. Амгы үеде халас чүве чок деп чүве билдингир” – деп, ол чугаалаан.
Дачалар девискээринге инфраструктураны тургузарынга дачалар ээлериниң акша-хөреңгизин ажыглаары акша салыышкынының эки хевири болуру чугаажок. Аңаа деткимчени дачалар ниитилелдериниң баштаар черлери көргүзер ужурлуг. Чүге дээрге оларны дамчыштыр дачалар ээлериниң акша-хөреңгизин чыып, электри шугумун тударынга киириштирип болур.
Дачаларның девискээрлери амгы үеде — довурак-доозуннуг кудумчулар, хөй кезиин чашпан дуй үнген чер участоктары. Бир эвес Кызылдың чоогунда дачалар девискээрлерин хоорайның микрорайоннары кылдыр хүлээп көөр болза, оларның чурттакчыларының социал байдалын экижидеринче баштайгы базым болур.
Бир эвес солагай талакы дачаларны алыр болза, баштайгы базымны кылып болурунуң барымдаалары бар. Ында улуг школа, уруглар садтары, эмнелге пунктузу ажыглалга кирген, пассажирлер аргыштырар автобустарның оруун, кудумчуларны асфальтылаан болгаш электри чырыы-биле чырыткан, полиция пунктузу база ажылдап турар. Дачаларның сайгарлыкчы чурттакчылары садыг-магазин, баш таарар черлер, хеп чуур черлер дээн ышкаш хууда биче бүдүрүлгелерни ажыдып алганнар.
Чер-биле холбаалыг мындыг чидиг айтырыгларны, чоннуң ортузунга улуг дүвүрээзин доюлдурбайн, республиканың амгы удуртулгазы шиитпирлеп турары — ооң ажыл-чорудулгазында эки демдектерниң бирээзи.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
#Черайтырыы #Вавилинээтпээ #Дачалар #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
