Адыгбай акым Ананды Хертек чагырыкчының баштайгы өөреникчизи, Кара-Хөл сумузунуң Аревэ үүрүнүң секретарынга ажылдап чораан. Ол латинчиткен тыва бижикке сумунуң араттарын өөредир ажылга идепкейлиг киришкен. Ачавыс Сайын-оол (Узун-Дарга) оглунуң дарга, культармейжи апарганынга аажок өөрүүр, чоргаарланыр кижи, чүге дизе боду база ийи дугаар арбанның даргазы чораан болгаш, удуртур ажылга чаңчыккан. Эң улуг оглу Санчаңны база бодунуң орнунга арбан даргазы кылдыр соңгудуп алган. Санчаң боду база дыка идепкейлиг, хөй-ниитичи, бижикти эки билир кижи.
Аалывыс кезээде чагыдылгалыг турар: «Хостуг арат», «Шын», «Аревэ шыны» солуннарны көктеп каан чыдар. Ол солуннар ачамның, акыларымның башкызы, караан ажыдар суртаалчызы, сагыызынныг, чолдуг эдилели. Солуннар номчууру—оларның ыдыктыг сонуургалы. ТАР шериинде барган Адыгбай акымның чагаалары хаая-даа бол, кээп турган.
Балык артелиниң удуртукчузу Курносенко Федор деп тывалаар, аныяк эр каш-даа чыл аалывыска чурттаан. Ачам ону аъттар болгаш аът дериглери-биле хандырып турган. Ажылдадыр ажылчыннарны база сүмелеп берип келген. Ооң балыктаар шүгени, четкилери ийи аът чүъгү. Оларын аалывыстың аңмаарынга (бичии бажың) шыгжап турган.
Бир-ле катап Федор кожуун төвүнче балыктарын сайгарып чорааш: «Дайын үнген, мени ынаар аъткарып турар» деп келген. Чылдар эрткенде, Курносенко Федор тулчуушкунга өлген дугайында бижик келген… Ынчалза-даа ону киир бижидилгези чок дээш, Бай-Тайганың фронтучуларының санынче киирбээн. Ынчан чонда паспорт чок, киир бижидилге чок үе турган.
Бир тулчуушкунда Адыгбай акым эжи-биле боолавышаан, эмин эртир дүргедээш, мурнунга чорда фашистерниң күштүг адыышкыны оларны ажыр адып турда, чыда дүшкеш, чыда боолап чыткан. Совет артиллерияның күштүг адыышкыны эвес болза, шуут берге турган деп миннир кижи акым. Чоогунга кады адып чыткан эжин ооң соонда көрбээнин, ады уттундурганын хомудап сактыр кижи. «Артиллерия, артиллерия — тынывыс алыкчызы» — деп, акым хөөрээр.
Фронтучу эки турачы дөрт алышкыларның бирээзи Седип-оол Оюн-биле хайгыылга чорааш, пулемет расчедунуң дайынчыларын иелээн узуткааш, взводтарга бурунгаарлаар арганы бергениниң дугайында, «Шын» солунга парторгтап тургаш сөөлүнде бижээн. Бир катап Адыг-оол Салчак-биле чылгы кадарып чорда, алды фрицтер бооларын чүктеп алган бо келген. Адыг-оол мурнады «Хенде хох!» деп алгыра каапкан. Немецтер холдарын көдүргүлеп кээрге, Адыгбай артындан бооларын хавырып алган. Боо-биле коргудуп чорааш, штабка алды «дылды» эккелгенинге киришкен. Ыдыктыг Герман дайынының дугайында бижиир, чугаалаар чүүлдери эмгежок... Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында аътты езулуг мунуп, ажаап билир гвардейжиге санадып, аът күзеттээрлерниң удуртукчузу чораан.
Акым Көзегеге турувуста келген. Күскээр кожа аалдарның чонун аалывыска чыып бердим. Фронтучу карта азып алгаш, «Дайын болгаш амгы үе» деп лекция номчаан. Чыылган чон амырап, өөрүп дыңнап олурганын сактыр-дыр мен.
Ол күзүн ачам көвей шыырак эрлерни чыггаш, шалгы-биле (кадыыр) Ооругнуң сигенин кестирген. Оларны чылдың-на мөөрейлештирген турар кижи. Каш-даа хондур чонунга суггаттыг шөлүн кестире бээр. Сөөлүнде аът чарыштырар, мөге хүрештирер, чадаг чарышка чаржыр чордулар. Шаңналдыг болгулаар. Ынчап тургаш, Ооругнуң Буга бажын, арыктарын аныяанда-ла чонунга кастырып алган. Кезикчилер Адыгбайдан бо-ла айтырыг сала берген турарлар. Ол хөлчок тайылбырлаан, хөөрээн турар чоржук. Сиген кезер мөөрейлерге чаңчыл езугаар тиилекчилер фронтучу Алексей Адыгбай, ополченнер командири Улуг-Хем кожуунга өөренип чораан Семээт Хертек олар болур. Адыгбай кырлаң хаайлыг, улуг карактарлыг, бедик тырың мага-боттуг, сиген кезеринге аажок мергежээн, күштүг кижи. Семээт Хертек узун сарыг кижи чүве. Ак-Тал школазынга ажылдап чораан акым Хертек Чүлдүмнүң кады төрээн дуңмазы кижи. Аалывыска акымның эжи Бай-Талдан фронтучу Чудурук Хомушку келгенде, суму төвү Кула-Аскыр суурга байырлал болган. Улус-даа хөй чыылган, аът бажы козурт. Эът, быштак-даа арбын. Мөгелер хүрештирерге, Чудурук фронтучу шүүлген. Чоннуң дилээ-биле Адыгбай байырлал, дайын дугайында кыска агитация кылган кижи. АРШ-тың Орденниг аъттыг шериинге харылзааның болгаш сапер взводунуң каттышкан партия эге организациязының секретарынга ажылдап чораан болгаш, улус чыылган черлерге агитацияны черле чоруда берген турар чаңчылдыг. Ооң кады ажылдап чорааны Алдын-оол Оюн полктуң Аревэ комитединиң секретары чораан. Ол Тыва АССР-ниң иштики херектер сайыдынга, башкы институдунуң директорунга чедир депшээн. Олар шеригге анаа дайынчы эргелиг дайылдашканнар. АРШ-ка политруктарга дужаал көрдүнмээн үе турган чүве-дир. Акым областың совпартшколазынга билиин бедидип, өөренип дооскан. Акым, чаавам райкомга ажылдап турда, бажыңга ийи чаш дуңмаларым аргалап, бажыңны чылыды одап, онаалгамны кылып четтигип турдум. Кара-Хөл сумузу Бай-Тайга районга хамааржы бергенде, чаавам Шойгу Дозурашовнаның дуңмалары алды кижи келген. Шуптувус фронтучунуң уязындан чалгынналып ужуп үндүвүс. Буянныг-ла өг-бүле чүве. Чажаңын чандырып шыдавазым эргим акым-дыр. Чаагай амыдыралды каңнап берген өгбевистиң чагыы – билиглерже чүткүп чордувус. Ол бажыңга өөренип, үнүп, кирип турганнардан беш кижи дээди эртемниг болган бис.
Алексей Адыгбай Бай-Тайга СЭКП райкомунга килдис эргелекчилеп, секретарынга ажылдап, ийиги секретарынга чедир депшип ажылдаан. «Кара-Хөл» колхоз тургустунарга, ооң баштайгы парторгунга акызы, ополченнер организакчызы, Хертек Сайын-оол оглу Санчаң соңгуткан. Санчаң колхозка салганы 540 шээр малын, ийи аскыр өөр чылгызын, 138 баш мыйыстыг бода малын чугаалаарга-ла, чон колхозче кирип турган. Ынчалзажок колхозка малын бербес дээш чамдыктары Хөнделеңче, өскелери Бай-Талче көжүп чоруп турар кончуг берге үеде, чонну колхозче кирер кылдыр суртаалдаарын Санчаң шыдаан. Хуу чоннуң малын колхозка хүлээп алганындан «Кара-Хөл» колхоз миллионер апарган. СЭКП ТК-ның кыйгырыы езугаар Тыва обкомнуң шиитпири-биле «Кара-Хөл» колхозту, Тээли, Дөң-Терек, Кызыл-Даг чонун каттыштырган кайгамчык улуг «Молотов» деп аттыг колхозтуң 30 муңчу даргазы кылдыр райкомдан Алексей Адыгбайны томуйлаан. «Кара-Хөл» колхозтуң көвей малын, чонун Тээли девискээринче көжүрүп эккеп алган. Төп суурунуң адын даргазының адааны-биле «Найырал» деп адаан. Ол суурнуң дүрген хөгжээнин чон билир. Дөрт башка аңгыланып, тускай колхозтар апаргыже, «Молотов» колхозту фронтучу төлептиг удурткан. А.Адыгбай «Шын» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи чораан.
«Уттундурбас чылдар» деп чыындыда А.С.Адыгбайның бодунуң бижээни «Сурмичини хостааны» деп материалы кирген. А «Дайынчы чылдар» деп чыындыда «Эрес-дидим кыстар» деп чүүлү парлаттынган. Ол чүүлү чырыкче үнүп келирге, акымның өөрүп олурганын көрген мен. Ам-даа парлаттынмаан. Көвей-ле материалдар архивче дужааттынмаан.
… «Кара-Хөл» колхозтуң даргазы Кошкар-оол Богатырь турар үеде колхозтуң парторгу болуп, көвей көвүрүглер тударынче чонну организастап, боду хол-биле тудуп, ажылдап, сиген кескен черге баргаш, бодунуң тергиин кезикчи мергежилин бадыткап, чонунуң бедик хүндүткелин чаалап ап чораан кежээ, ажылгыр холдарлыг фронтучу чорду. Ылап-ла удуртукчу болуп чаяаттынган кижи. «Кара-Хөл» колхозту совхоз кылдыр эде организастаан соонда, совхозтуң партком секретарынга ажылдай бержик.
Тээлиге ыяш ажыл-агыйының директору болуп, Культура бажыңының директору болуп-даа ажылдап чорду. Каяа-даа чорааш, ол фронтучу бедик адын сыкпаан, ону хүлге бораваан. Ооң оглу, уруглары, уйнуктары культура ажылдакчылары болгулаан. Кара-Хөл, Тээли суурларның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге ооң киирген үлүү улуг. Ол дайынга-даа, тайбың үеде-даа төлептиг, тура-соруктуг, ховар кижизиг чуртталганы чурттап эрткен. Фронтуга дузалаар өргүлдеге мал дужааганы дээш малчыннарга шынзыдар бижик бижип бербейн турганы, улуг частырыг болуп төөгүге артар. Адыгбай Сайын-ооловичиниң бодунуң бижээн чүүлдерин, сактыышкыннарының картотеказын архивтерден дилеп, чыггаш, музейниң эртем библиотеказында болгаш төп архивте чамдыызын-даа бол, кызып дужаадым. Ам ооң күжү халас барбаан, төөгүге мөңге артар…
Ленов Хертек. #Шын
