ЭҢ БАШТАЙГЫ ТЫВА ГЕНЕРАЛ

8 июля 2021

81

Тыва Революсчу Армияның төөгүзүнде база бир солун кижилерниң бирээзи Семен Данилович Шома. Ол 1903 чылда Чадаана хоорайның чоогунда Кара-Дыт деп черге төрүттүнген.

Шома дээрге тыва эвес ат болуп турар. Семен деп атты шору апаргаш эдилеп эгелээн. Тывалар Сема деп сөстү Шема деп адаар турганнар. Ынчангаш-ла боор Шома деп фамилиялыг болу берген кижи-дир ийин. Шома эр, кыс ийи дуңмалыг чораан. Олары сөөлүнде барып ийилээн Тывага алдар-аттыг улус болган. Бирээзи Василий Данилович – билдингир чолаачы, а Зоя Даниловна – РСФСР-ниң алдарлыг башкызы, Тывага эң баштайгы башкыларның бирээзи.

1925 чылда бичии Шома таварылга болуп Улусчу Революстуг Шеригниң дайынчызы апарган. Ынчан бир хөреңгитен байның оглун шеригже алыр дээрге, эт-хөреңгизин чидиреринден корткаш, бодунуң орнунга хөлечиин чорудупкан чүве-дир. Ынчалдыр-ла хөлечик Шома шериг албан-хүлээлгезин эрттирип чорааш, 1942 чылда ТАР Президиумунуң Биче Хуралының Айыткалы-биле генерал-майор атты алган.

Семен Данилович Шома – эң баштайгы тыва генерал. Ол үеде эң-не бедик атты 3 кижи алган. Оларның бирээзи Семен Шома болган. Ол ТАР-ның «Кызыл Сылдыс» ордени-биле ийи катап шаңнаткан. Оон өске-даа медальдары көвей.

Шома дайынчы топография кичээлинге өөредилге номун тыва дылга бижээн. Т. Кечил-оол, М. Байыскылаң, Т. Пичен-оол, С. Бүрзеккей, К. Идам дээш Семен Шоманың өөреткени дыка хөй кадрлар тыва эки турачылар болуп дайынче аъттаныпкаш, төрээн чери дээш дайзыннар-биле чаныш-сыныш чокка тулчуп чораан.

1940 чылдың февраль 22-де ТАР-ның Биче Хуралының доктаалы-биле Тывага Иштики херектер яамызы тургустунган. Яамының эң бир дугаар сайыды Гессен Шома апарган. Ол 1943 чылга чедир сайыттың албан-хүлээлгезин күүсеткен.

Совет Эвилелиниң үезинде өөренип тургаш, өске даштыкы студентилер дег, Гессен Борисович деп шолалыг турган. Калинин, Краснодар, Тамбов хоорайларга шериг-кавалерийжи школаны, К. Ворошилов аттыг Дээди шериг академиязын Гессен Шома дооскан.

Шома тыва, моол, кыдат, орус, хакас дылдарга хостуг чугаалаар турган. Оозун бодаарга, өске дылдар өөрениринге аажок сундулуг кижи. Кандыг-даа үеде ол аажок хөглүг, оюн-баштак чаңныг кижи чораан. Ону бөдүүн солдаттардан эгелээш офицерлерге чедир хүндүлээр турган. Хостуг үезинде аңнаарынга ынак чораан. Ол үеде дидим чүреккир, часпас адар кижи дег ат-сураа үнүп турган. Шома шынап-ла халып бар чораан аңны безин часпайн адыптар чораан.

Ынчангы үеде көскү күрүне ажылдакчызы чораан Артас Монгуш Баян-оолович Шоманың дугайында мынчаар сактып чугаалап чораан: «…Бистиң өөвүске Кызылдан бир дыка шевергин, чурумнуг, сонуурганчыг, шериг хептиг кижи келген. Шинельдиг, бажында шлем бөрттүг, кылагар кара сапогтар кеткен кижи чүве. Эктинде астып алган ланчыы боозу болгаш селемези кылаңайнып турар. Ол бүгү доозазы ооң ат-алдарлыын, хүндүткелдиин көргүзүп турган. Ынчан чаа-ла 13-14 харлыг турган мен. Шома аът кырынга туруп алгаш, циркте жонглер дег чыдазы-биле салбактарны үзе шаап турган чүве» (Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң фондузундан алган).

Чадаанадан кавалерист Макар Аскировтуң сактыышкынындан база солдаттарның Шомага кандыг хамаарылгалыг чораанын билип ап болур бис: «Адар-боолаарынга дыка идепкейлиг генерал чораан. Солдаттарның идик-дуюун, кедер хевиниң, ижер-чиир чеминиң, таакпызының бар-чогун сонуургап айтырар, сагыш-човаачал, кижизиг дарга. Бис, солдаттар болгаш офицерлер, ооң дужаалдарын албан күүседир турдувус» (Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң фондузундан алган).

Семен Шоманың допчу-намдарында тайылбырлаары берге үзүндүлер бар. 1937-1938 чылда ону курлавырга турган деп учет карточказында демдеглээн. Шынында ону ТАР-ның прокурору кылдыр томуйлаан турган. Ол ажылга Шома чүгле дөрт ай ажылдаан. Ону 1943 чылда бүдүн чуртка болуп турган репрессиялар дээш буруудадыксап-даа шаг болган. Ол-ла чылын Красноярск хоорайга дайын шөлүнче чорудар дээш чыгдынган дивизияның командири кылдыр, Чиңгине штабтың даргазы Шапошниковтуң сүмелээни-биле Семен Шоманы томуйлаар дээрге, Тываның удуртукчулары, оон өске аңаа тааржы берги дег мергежилдиг кижи чок турда-ла, шаптыктап каан.

«Шома – эң баштайгы тыва генерал-майор (ынчангы үениң чаңгыс генерал-майору) дыка хөй чылдар иштинде ажылдаан, өөренген, чурттуң дайынчы күжүн быжыглаан. Ынчалза-даа хенертен шериг ажыл-херектерден ону үндүрүпкен. Шома моральдыг когаралга таварышканнарның бирээзи. Үнелиг кижизин кадагалап шыдавайн барган» деп, Тыва АССР-ниң милициязының комиссары чораан М. Артас бодунуң сактыышкыннарында бижээн. (Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң фондузундан алган).

1950 чылдарда ону шериг албан-хүлээлгелеринден хостаза-даа ол аңгы-аңгы күрүне албан черлеринге удуртукчу болуп, төрээн чери дээш ажылдап чораан. Чуртталгазының сөөлгү чылдарында «Чедер» курортунуң директору турган. 1962 чылдың июнь 14-те генерал-майор Семен Шома аар аарыгдан аарааш, хенертен амы-тынындан чарылган. Ону эрги хөөрлерге орнукшуткан турган. Семен Данилович Шоманың Тыва Арат Республиканың тургустунарынга болгаш сайзыралынга киирген үлүг-хуузу уттундурган. Чүгле 1977 чылда ооң чевээн күрүне хайгааралынче киирген. 1984 чылда Семен Шоманың чевээн чаа хөөрлерже көжүрген.

Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинде ТАР-ның төөгүзүнүң залында баштайгы тыва генерал-майор Семен Шоманың генерал хевин, бөргүн, кавалерийжи шашказын, селемезин шыгжаан. 1984 чылда ооң оглу Зелим-хан Тываның Алдан-Маадыр аттыг музейинге дамчыдып берген. Ачазының шаңнал-макталдарын, хүндүлүг бижиктерин, документилерин тыва музейге арттырып каарын дилээрге-даа, Зелим-хан Москваның Күрүнениң төөгү музейинге делгээри-биле чоруткан. 80 чылдарда Тываның шериг комиссариадынга ачазының дугайында чүнү-даа билбес, ооң дугайын уткан болган – деп, Зелим-хан тайылбырлаан.

Шома өөнүң ишти Варвара Константиновна-биле кады ийи кыстыг чорааннар. Валентиназы 1938 чылда, Аллазы 1944 чылда төрүттүнген. Чаңгыс оглунуң адын Зелим-Хан дээр. Ол 1932 чылда төрүттүнген.

Эрткен үениң төөгүзүн билип алырынга ол үениң маадырларының салым-чолун коптарары чугула рольду ойнап турар. Баштайгы тыва генерал Шоманың намдарындан алгаш көөрге, Тыва Арат Республика тургустунуп турар үеде солун болгаш нарын, берге үелерни тыва чонувус чурттап эрткен. Тыва Арат Республиканың тургустунарынга генерал Гессен Шома улуг үлүг-хуузун киирген кижилерниң бирээзи. Ол үениң политика талазы-биле база бир тускай мергежилдиг күрүне ажылдакчыларының бирээзи.

Кандыг-даа күрүнениң төөгүзү өг-бүле бүрүзүнүң төөгүзүнден эгелээр. Тыва Арат Республиканың тургустунгандан бээр 100 чыл оюн демдеглеп турар бис. «Шын» солуннуң редакциязынга баштайгы тыва генерал Семен Шоманың салгакчызы чээни болур Тамара Горина (Сапогова) келгеш күзелин илеретти:

– Ооң мурнунда бир-ле хөй ниити организациязы Шома даайымның чевээн аштап, арыглап турган чүве ийин. Бистиң салгалывыстан улуг улустан чааскаан артым. Мээң назы-харым улгаткан. Удавас 70 харлаар мен. Шыдаар шаам-биле даайымның чевээнге бодум барып, чыглы берген бокту аштап, арыглап каар турган кижи мен. Көөрге аныяксыг, күш-шыдалдыг-даа ышкаш болзумза, назы-харым улгады берген кижи-дир мен. Мээң ажы-төлүм шупту соңгаар улуг хоорайларда чурттап чоруур. Бо чазын Төрелдер хүнүнде чеде бээримге, ТАР-ның тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киириштирген, эң бир дугаар тыва генерал кижиниң чевээниң кырын бок шыва алы берген болду. Ажыы-биле чугаалаарга, бок төгер чер кылып каан дег чорду. Ылаңгыя бо чылын ТАР-ның 100 чылдаан оюн демдеглеп турар чылывыс-тыр. Ынчангаш мээң дилээрим болза, чүгле мээң даайым Шоманың эвес, а өске-даа ТАР-ның тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киириштирип чораан, билдингир кижилеривисти хүндүлеп, оларның чевеглерин аштап, арыглап каап турган болзувусса. Чүге дээрге, 1977 чылда күрүне камгалалынче кирген ышкажыл. Ам күрүне камгалалында чевеглерни күрүне чүге кичээнгейге, хайгааралга албайн турар ирги?» – деп айтырды.

Шынап-ла, Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп турар-дыр бис. А ооң тургустунарынга ажыг дерин төп чораан, хүндүткелдиг өгбелеривистиң чевеглерин кымнар хайгаараар ирги?