Улуг Тиилелгениң 75 чылынга
Президент Владимир Путин Федералдыг Хуралга Айыткалында 2020 чылды Ат-алдарның болгаш сактыышкынның чылы кылдыр чарлаан. Ыдык байырлалывыс Улуг Тиилелгениң 75 чылын демдеглеп эрттирер талазы-биле комиссия тургустунган. Ол улуг байырлалды чүгле бүгү Россияга эвес, делегей чергелиг кылдыр шыңгыы байырлап эрттирерин Президентиниң Айыткалында демдеглээн. Аңаа хамаарыштыр хемчеглерни ап чорударын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ТР-ниң Дээди Хуралынга Айыткалынга база чугаалаан.
Делегейниң ийиги дайынының үезинде бистиң ада-өгбелеривис “Бүгү күштү – тиилелгеже!” деп кыйгы-биле кызымаккай, маадырлыг ажыл-херээн чорудуп, дүн-хүн чок ажылдап, фронтуга дузалажып турганнар.
Меңээ эң-не чоок, эргим кижилеримниң Тиилелгеге киирген үлүг-хуузунуң дугайында сактып олур мен. Ачам Хертек Успунович Ортун-Назын, ооң кады төрээн акызы Ломбуу Хертек Успунович алышкылар кайызы-даа Тыва Арат Республиканың Улусчу Революстуг шерииниң аъттыг полугунуң дайынчылары чораан. Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелей бээрге, олар иелээн фронтуже чорударының дугайында дилег билдириишкинни киирген. Ол үениң байдалын өөренип көргеш, 1942 чылда ачамны Тыва Арат Республиканың Иштики херектер яамызынга ажылдадып арттырып каан.
Акызы Ломбуу 1943 чылдың ноябрь айның эгезинде Ада-чурттуң Улуг дайынынче эш-өөрү-биле кады аъттаныпкан.1944 чылдың февраль айда Украинаның Ровно хоорайы дээш немец эжелекчилер-биле тулчуушкунга тыва эки турачылар хөй чидириглиг болган. Акым Ломбуу, тыва аъттыг шериг эскадронунуң 5-ки взводунуң дайынчызы, ол тулчуушкун үезинде амы-тынындан чарылган. Орден-медаль-биле шаңнаттырбаан-даа болза, акымның маадырлыг тулчуп турганынга чоргаарланып чоруур мен.
1970 чылдың сентябрь айда бисти, Тываның күрүнениң педагогика институдунуң 2-ги курсчуларын картофель ажаалдазынга дузалажыры-биле Межегейже чорудупкан. Ол черге чурттап турган тыва эки турачы Оюн-биле (долу ат-савын уттупкан-дыр мен) ужуражып, таныжып алган мен. Акымның дугайында айтырып, аалынга чеде бээримге, Оюн: “Ломбуу кончуг дидим, часпас адар, аът кырынга төрүттүнген” – деп чугаалааны амга чедир сагыжымда уттундурбаан.
Акым Ломбуунуң адын Бай-Тайга кожууннуң төвү Тээли суурда тургускан мемориал тураскаалда бо кожуундан дайынче кады аъттанган эш-өөрүнүң аттарының аразында алдын үжүктер-биле сиилбип бижип каан.
Ачам биле авам 1942 чылда Кызыл-Мажалык суурга өг-бүле туткан. Мээң авам Оюу Анчыновна Ортун-Назын ол үеде Барыын-Хемчикке агит-өгнүң даргазы турган болгаш, фронтуга дуза кылдыр белек-селек чыырынче херээжен чонну организастаарынга идепкейлиг киришкен. Алгы-кешти эттеп, негей тоннарны, чылыг хол-хаптарны хөйнү даарааш, фронтуже чорудуп турганнар.
Кызыл Шеригге белек кылдыр Бай-Тайга болгаш Барыын-Хемчик кожууннардан чыгдынган аъш-чем аймаа, идик-хеп, мал-маган, дайынчы аъттар бар кызыл коъшту Кызыл хоорайга чедиреринге ачам киржип чораан. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде эрес-шудургу кызымаккай ажылы дээш мактадып, шаңналдарга төлептиг болган. 1943 чылда Тыва Арат Республиканың ордени, 1945 чылдың август 16-да ССРЭ-ниң Дээди Совединиң үндүрген доктаалы-биле «Күш-ажыл ордени”, 1946 чылда “Германияны тиилээни дээш” медаль, “Төлептиг албан-хүлээлгези” медальдың I, II, III чергелери-биле шаңнаткан.
Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл кожууннарның иштики херектер килдистеринге албан хүлээлгезин ак сеткилдии-биле ачам күүседип, бөдүүн шагдаадан килдис начальнигиниң оралакчызынга чедир депшип ажылдаан.
Авам Оюу Анчыновна тылдың киржикчизи, “Күш-ажылдың хоочуну”, “Тиилелгениң 50-60-70 чылы медальдарның эдилекчизи. Төөгүлүг, нарын, солун ажыл-ижин, амыдыралын биске төөгүп чугаалап чораан.
Тиилелгениң 75 чыл оюн таварыштыр Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге, тылдың хоочуннарынга черге чедир мөгейип, өөрүп четтириишкинивисти илередип, оларның маадырлыг ачы-буянныг чоруун кажан-даа утпайн чоруулуңар.
Валентина САРЫГ-ООЛ (Ортун-Назын),
күш-ажылдың хоочуну, юстицияның халажылгада майору.
#Шын
