Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Фронтучу эки турачыларның уттундурар ужур чок чагаалары

17 февраля 2020
77

Сактыышкынның болгаш алдарның чылынга

Взвод командири, эки турачы, тыва чоннуң алдарлыг оолдарының бирээзи Сат Бүрзекейниң өөнүң ишти Зоя Сатка база уругларынга фронтудан сөөлгү чагаазы. Ол 1944 чылдың февраль 12-де Сурмичи суурну немец-фашистерден хостап тургаш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Ооң чагаазы бо:

«Зоя, эргимим! Мээң уругларым Ким-оол база Тамара!  Силерден чагаалар алырга, сагыш-сеткилге өөрүнчүүн, уругларның чаптанчыг аажы-чаңын, бис ийиниң арыг ынакшылывысты чүге деңнээр боор. Чуртталгага ынакшыл болгаш хей-аът көдүрлүп, бистиң келир үевис, аас-кежиивис дээш, фашистерни чылча шаап-ла турза деп, изиг күзел улам күштелип келир-дир.   Фашистерге өлүм...!

Дубно хоорайдан ырак эвес, Малестина деп суур турган. Бир хүн автомашиналарлыг немец-фашис­тер келгеш, хөй кижини православ хүрээже күш-биле киир сүрүпкеш, эжиктерин так дуглап, сенчилээш, бензин чашкаш, өрттедипкеннер!  Бир шак дургузунда кандыг-даа буруу чок 800 кижи өрттенип өлген.  Колдуунда улуг назылыг кижилер болгаш чаш уруглар болганы харааданчыг.

Мындыг дерзии үүлгедиглерни көргеш, кижиниң чүрээниң согуу туруптар чазар. Канчап черле ындыг боор деп бодап кээр сен. Фашистерниң  кээргел  билбес, каржы-дерзии чоруу оларга чүгле көөр хөөн чок чорукту оттурары билдингир.

Дайын шөлүнге ийи ай дургузунда эвээш эвес бергелерни болгаш улус-чоннуң кажыыдалын көрдүм. Ынчалза-даа кандыг-даа бергелер турза, аңаа торулбайн, кижи көөр хөңнү чок фашист идегеттерни узуткаарынга белен мен!

Сагыш-сеткил карарып, чүрек када бээр чүве-дир. Эки бодалдарлыг, силерни сагынган, хайыралыг күзелдерлиг, сактыышкын долган чагаа бижиир бодаан кижи мен. Долгандыр байдал таарымча чок, менден ырак эвес черде снарядтар частып, чер бажыңның дээвииринден довурак безин төктүп бадып тур. 

Эргимим, амыдырал чеже-даа берге болза, черле дүжүп бербе. Бистиң уругларывыс дээрге – мээң эң-не эргим кижилерим болгай. Тиилелгелиг чанып кээр мен, ужурашкыже, байырлыг!

Дубно, 1944 чылдың январь 10.

Дайынчы Монгуш Чылбак 1944 чылдың  февраль 12-де Дубнону хостажып тургаш, маадырлыы-биле амы-тынын берген. Ооң төрелдеринге сөөлгү чагаазы.

Мээң эргим, чоок кижилерим...! Барыын чүкче чоруп ора, орукка таварышкан аар-бергелерни шыдажып эртеринге, езулуг маадырлыг чүрек негеттинер-дир. Чаңгыс-даа бүдүн суур көрбедивис, шуптузун фашистер өрттедипкен болду. Коргунчуун, кижи шыдажыр аргажок, өжээн-кылык хайнып келир-дир.

Хоорай, суурларга чеде бергеш-ле, амы-тыныдан чарылган совет кижилерниң  чевеглеринге таваржыр-дыр бис. Чаш уругларның кээргенчиин. Бичии уругларны кирбииш ханага бажын чуура үстүрүп өлүрген боор-дур.  Ровно, Дубно хоорайларга муң-муң чурттакчыларны адып, боолап тургаш, амы-тынындан чарган.  Немец-фашист хан сорукчуларын ам-даа бурунгаарлап, сүрүп чо­рааш, чылча шавары чугула дээрзин бөгүн база билдивис.

Удавас Тиилелгелиг чанып кээр мен. Баш ажыр сыыңайнып турар октар-даа, дажыг хем-даа меңээ моондак болбас, албан силерге ужуражыр мен, эргимнерим. Ужурашкыже, байырлыг!

Силерниң Монгуш Чылбак.                                                                                                                                                                            Дубно, 1944 чылдың январь 18.

Тыва эки турачылар Деражно суурну хостап турда, аткылажыышкын кезек  када соксай бээр аразында, анаа дайынчы Сенги Тюлюш эргим, ынак  авазынче чагаа  чорудупкан.  Ол чагаа ооң өскен-төрээн сууру Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Теректе чаңгыс чер-чурттугларынга, авазынга чеде бээр. Сенгиниң сөөлгү фронтучу үш-булуңчук чагаазы бо:

Экии, ынак авай!

Коргунчуг дайынның түрег­делин көөрүн кымга-даа күзевес-тир мен. Ынчангаш төрээн чурт, ада-ие, чаш ажы-төл, төрелдер, келир үевис дээш фашистерни тиилеп албаан шаавыста, чанмас бис, төнчүзүнге  чедир сокчур бис.   Ужурашкыже – байырлыг, эки турарыңарны күзедим.

 База бир фронтучу чагаа

Экии, Оюмаа!

Дайынчы хөделиишкиннерниң мурнунда, каш минута иштинде бо чагааны бижип олур мен. Кым билир боор, олчаан ужурашпас-даа боор бис. Чаңгыс чагыым: уругларывысты карактап, хайгаарап чор. Бодуңнуң кадыың база камна. Каржы-дошкун дайзынга удур Тиилелгени чедип алгыжеге чедир тулчурумну  билип ал. Бир эвес холдарымны үзе адыптар болза, диштерим-биле узуткап, чок кылыр мен.  Бир эвес буттарымче балыгланы берзимзе, чылан дег, хоранныг дайзынны ийи холум-биле боой тудуп, өлүрер мен. Чагаадан бижип тур. Мен ам оңгуда олур мен. Удавас фашистерни тиилеп алыр бис, мен чанып келир мен. 

Дыңзыг кужактадым – сээң Бады Соян.

Погорельцы суур дээш тулчуушкунга маадырлыы-биле өлген танкист Түлүш Конгарның  фронтудан чагаазы.

1910 чылда Улуг-Хем кожуун­нуң Хайыракан сумузунга арат өг-бүлеге төрүттүнген. 1930-1932 чылдарда Кызылдың ортумак школазын дооскаш, 1934-1937 чылдарда Москваның Чөөн чүк улустарының коммунистиг университедин дооскан, а 1942 чылдан эгелеп Кызылдың  дааранылга комбинадынга директорлап,  шаңнал-макталдыг ажылдап чо­раан. Кызыл Шеригге дуза кылдыр 1250 акша, 6 баш бода малын дузаламчы кылдыр берген. 1943 чылдың май 20-де тыва эки турачы эш-өөрү-биле фронтуже аъттаныпкан. Ону 3 харлыг уруу, өөнүң ишти үдеп  каан.

 Фронтудан байыр!

Экии, ынаам, эргимим, уруум, ха-дуңма, төрелдер! Тывадан келген танкистер Умань аттыг Кызыл Тук орденниг 25 дугаар танк полугунда док­таадывыс. 1944 чылдың март 5-тен эге­лээш, 6 айның 15-ке чедир үргүлчү фронтунуң мурнукчу шугуму - одуруунда чоруп тур бис.

Амгы үеде Румынияның Яссы хоорайның чанында камгалалда бис. Бистиң полк он-он суурларны, хөй чурттакчыларлыг хоорайларны хостаан,  бо бүгүдеге Тываның оолдары идепкейлиг дайылдажып турдулар. Немец-фашистиг  чыланнарны ам-даа согар бис. Бистиң танкистерден Улуг-Хемден Донгак Уйнук-оол Умань хоорайның чоогунга, а Демир-Сугдан Биче-оол Байкара Маспык-оол оглу Яссы хоорай чанынга немец-фашистер-биле тулчуушкуннарга маадырлыы-биле амы-тынындан чарылдылар, Улуг-Хемден Шойдун Түлүш, Кызыл-Тас Түлүш балыг­ланган соонда, эмнелгеге сегип алгаш, бисте чедип келгеннер, а Ховалыг Сайын-оол госпитальда ам-даа эмнедип чыдыр. Хүндүлүг чоок кижилерим, ха-дуңмалар, байырлыг!  Бо кара сагыштыг дайзыннарны чылча шапкаш, Тии­лелге соонда ак-көк Тывавыска чеде бээр бис!

Умань, март 1944 чыл                                                                                                                                                                                                                      Түлүш   Коңгар.

Ок дегбес Очур

 Эки турачы Очур  Таргый-оолович  Ховалыгның   кады төрээн дуңмазының оглу   Эрес-оол Ховалыгович Меңниг-оолдуң сактыышкыны.

Ада-чурттуң  Улуг дайынының  киржикчизи Очур (Ок дегбес Очур) Таргый-оолович 1916 чылда Чаа-Хөл кожууннуң Кара-Тал сумузунуң Ортаа-Хемге төрүттүнген. Фронтучунуң  ачазының ады Таргый-оол (Максим) Сайын-оолович Ховалыг, ачазының ачазы кырган-ачазы   Сайын-оол Шывыкович Сат Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем чурттуг, кырган-авазы   Ийи-Тал чурттуг (хүндүлээш, кырган-авазының адын адавас чораан дээр).

Ачазының кады төрээн дуңмаларын Агына,  Меңниг-оол, Аңгырбан, Аракчаа  деп адаар. Сайын-оол Сат 30 ажыг харлыг тургаш, Эрги Шагаан-Арыгдан Эйлиг-Хемче чанып ора, Улуг-Хемни хемелеп кежип бар чорааш, сугга озал-ондакка таварышкаш, амы-тынындан чарылган.

Ынчангаш кырган-авазын Ортаа-Хемче кады төрээн акызы Ховалыг Чыргай-оол (Чал-Хүндү) Эйлиг-Хемден көжүрүп бадырып алыр дээш чеде бээр­ге, 5 оолдуң бирээзин арттырып бээрин дилээр­ге, кырган-авазы өөнүң ээзиниң улузунга Аңгырбанны берген дээр. Сөөлүнде   Аңгырбан Сат Усинск суурга чурттап чо­раан. Ачазы ус-шевер, дарганнаар, аңнаар-меңнээр-даа, сураглыг   малчын  кижи чораан, 86 харга чедир чурттап,  узун назылаан.

Фамилиязы чүге Сат эвес Ховалыг болганыл,?

Тыва Арат Республика 1944 чылдың октябрь 11-де ССРЭ-ге бодунуң күзели-биле бак­таап киреринге тыва эки турачы дайынчыларның киирген ачы-хавыяазы база кончуг улуг ужур-дузалыг болган. Немец-фашис­тиг эжелекчилерни тиилээнин база бүгү дайын чылдарында ССРЭ-ге тыва чон чүнү-даа харамнанмайн, бүгү талазы-биле мал-маган, акша-төгерик, белек-селек-биле дузалаанын база Совет Эвилелиниң удуртулгазы өөренип көргени билдингир.

1945 чылда ТАР-ның чурттакчыларын ССРЭ-ниң хамаатызы кылдыр эде бүрүткээр ажылды Тывага чоруткан. Ол  үеде Кара-Тал сумузунуң хамаатыларының чизезин Одулаа Кара-оол кылган дээр, а эрги тыва фамилия орнунга кижилерниң аттарын кииргени-биле үндезин фамилиялар будалган. Ону бөгүнгү амыдыралдан  көрүп чор бис. Ынчан фронтучу Очурнуң кырган-авазы оолдарының фамилиязын ачазыныы-биле Сат эвес, бодунуу-биле Ховалыг деп бижиткен дээр. Ынчангаш «Ийи Талдың Даштыг-Хавак, Сенек чурттуг Ховалыглардан укталып үнген Ховалыглар бис» дээр чораан.

Өскүс ажы-төлүн өстүрүп,  кижизидип каан иениң ачы-хавыяа­зы ол хире улуг-дур деп чүвени фронтучу медереп билип, Очур кырган-авазының дугайында чоргаарланып чугаалап чо­раан. Черле ынчаш, кижи бүрүзү угун, төрелдерин база төөгүзүн эки билип алыры, ылаңгыя аныяк-өскенге,  чугула деп бодаар мен. Демниг чурттаары – амыдыралдың  хөгжүлдезиниң үндезини болур. «Төрел билбес — түрээр, төөгү билбес — төөрээр», «Оолдуг кижи — оя, кыстыг кижи — кыя сөглээр», «Чону — чоорган, хөйү — хөйлең» деп тыва чоннуң үлегер чугаазында ханы кижизидилге утка-ла бар.

Очур Ховалыгның кады төрээннериниң аттары бо: Хүргүл-оол, Долгар, Допур-оол, Дадыл-оол, Долзат, Алдын-оол.

Очур чажындан эгелээш-ле, черле боду омак-сергек, каткы-хөглүг, эрес-дидим, тура дүшпес  ажылгыр база мерген-угаанныг, шиитпирлиг, бурунгаар чүткүлдүг кижи чораан.

Шериг назыны чеде бээрге, Очур Ховалыгны Тываның Ревшериинче келдирткен. Аңаа шериг херээн эрттирип тургаш, бодунуң күзели-биле Ада-чурттуң Улуг дайынынче эки тура-биле чо­руур билдириишкинни бижиир­ге, ооң дилээн хандырган. Фронтуже  акызын үдээри-биле Ортаа-Хемден коштуг аъттарлыг кады төрээн дуңмазы Хүргүл-оол бо чедип келген. Акызы Очурну Бии-Хем кожууннуң Россия-биле кызыгаа­рынга чедир үдээш: «Фашист идегеттерни тиилээш, менди-чаагай ээп кээр сен, акый, дөргүл-төреливис-биле, тыва чонувус-биле силерни Улуг Тиилелгелиг чедип келириңерге, уткуп алыр бис!  Бурган өршээ, менди-чаагай!” деп йөрээгеш, Ус хемниң уну-биле ында төрелдеринге ужуражыры-биле аъттыг Ортаа-Хемче чортуп чанып келген дээр.

Ховалыг Очур  Ада-чурттуң Улуг дайынынга кады чорааны тыва эки турачылар-биле фашистерни чылча шаварынга маадырлыы-биле демисежип, Украинаның суурларын, хоорайларын, ылаңгыя Ровно хоорайны хостаарынга, немец-фашистерни чылча шаварынга эрес-дидим чоруун көргүзүп, коргуш чок, чүгле  бурунгаарлап турганын кады чорааны тыва  эки турачылар мактап, ону  “Ок дегбес Очур” деп шолалап алганнар.

Ада-чурттуң Улуг дайынынга Улуг Тиилелгени  чедип алган соонда, дораан-на Иркутскиге японнарның талазындан дүшкүүрлүг байдалды чавырылдырарынга чедир шериг херээн улаштыр эрттирип, ооң соонда  безин каш чыл болганда, шериг албанындан Тывазынче орай халажып чедип келген.

Тайбың чуртталганың үелеринде Очур Ховалыг партия, советтер ажылынга Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл районнарга ак сеткилдиг, шынчы, шиитпирлиг, шериг езу-биле ажылдап чораан. Пенсиялап  алгаш безин, анаа олурбаан, малчыннап, «Найырал» совхозка аът-хөл-даа ажаап келди. «Кандыг-даа аътты мунуптарга, Очур-дайынчы сыр кара маңы-биле халдап орар шериг-ле» дижир-ле болгай.  

Фронтучу Очур Ховалыгның хөрээн дайынның база күш-ажылдың хөй-хөй орден, медальдары каастап чораан. Ховалыг Очур бодунуң амыдыралын, дөргүл-төрелин аажок хүндүлээр, дайын чылдарында кадыг-бергени көрген болгаш, кандыг-даа үеде ону ажып эртер аргалар турар дээрзин чонга чугаалап бээр турган.

Тыва чон шаг-төөгүден бээр арага-дары ишпес, чайгы үеде сүт, хойтпак арагазын 45 хар четпээн эр кижиге улуг хүндүлүг кырганнарывыс сунмас-даа чораан. Ооң чылдагааны билдингир,  чон аразынга угаан-медерели кошкак ажы-төл төрүттүнмезин дээн чаагай сеткил, бодал турган. А херээжен улус шуут арага ишпес чораан деп хөөрээр.

«Амгы үеде кандыг-дыр? Ада-иезиниң, ажы-төлүн  кижизидип шыдавайн чоруурундан аныяк-өскен арагаже сундугуп, биче буурай тыва чоннуң мерген угааны кошкап, сулараарынга чедирер, ооң херээ чок» деп чугаалаар чораан, а боду таакпы тыртар хамаанчок, ону хоран деп санаар турган.

Бодунуң кады төрээн дунма­ларының эң хеймери Даргый-оол Алдын-оолга сеткилиниң ханызындан ынак: «Дээди эртемниг бухгалтер-экономист дуңмам Эрзинниң «Чаа-Орук», «Нарын» совхозтарынга кол бухгалтырлап, ол кожууннуң алдарлыг чылгычызы Ынаалай Бады-Хөө кудамның улуг уруу-биле аас-кежиктиг, хөй ажы-төлдүг чурттап, ооң соон­да Каа-Хем районнуң «Бурунгаар» совхозунга кол бухгалтырлап, пенсияже үнгүжеге чедир,  ажылдады» деп хөөрээр чораан.

Валерий КАРА-ООЛ парлалгаже белеткээн.

 1944 чылдың февральдың 11-ниң хүнү. Совет шериглерниң 31-ги аъттыг полктуң кезектери Сурмичиге дайзынның шавар халдаашкынын ойтур шаап турган. Күш дең эвес. Полк улуг бергедээшкиннерге таваржып эгелээн, ол-бо эскадроннарның чидириглери улгаткан. Тыва эки турачы эскадроннуң дайынчыларының иштинден элээн хөй кижи балыглаткан, амы-тынындан чарылган улустуң саны база көвүдээн.

Бүгү күш-биле шимчеш дивейн, полк дайзынга удур туржуп болур турган, ынчаар болза, чидириг оон-даа көвей болуп болур. Полк командири, полковник Попов полкту тынгарып алыры-биле аткаарлаар деп, дужаал үндүрген. Чүгле түр када, каш-ла шак иштинде полк эде-хере туттунуп алгаш, шавар халдаашкынче кирер ужурлуг. А дайзын оларның таваңгайын базып, сүре бербези-биле оларны доза турар доскуул арттырары херек апарган.

Полктуң аткаарлаашкынын хандырары-биле тыва эки турачы эскадроннуң улуг лейтенантызы Сат Бүрзекейниң пулемет взводу биле старшина Куулар Дажы-Серенниң автоматчылары дайзыннарны дозар кылдыр артып калганнар. Дайзынны шыдаар шаа-биле эрттирбейн, ок-чемзээниң бар шинээ-биле олар улуг түң-санныг дайзыннарны дозуп шыдаан­нар. Аткаар чаңгыс-даа базым кылбааннар. Он тос гвардейжилер Сурмичи суурга 28 панфиловчу дайынчыларның Москва адаан­га 1941 чылда кылган маадырлыг чоруун катаптаан. Олар шупту маадырлыы-биле өлген.

1944 чылдың февральдың 11-ниң хүнү. Совет шериглерниң 31-ги аъттыг полктуң кезектери Сурмичиге дайзынның шавар  халдаашкынын  ойтур шаап турган. Күш дең эвес. Полк улуг бергедээшкиннерге таваржып эгелээн, ол-бо эскадроннарның чидириглери улгаткан. Тыва эки турачы эскадроннуң дайынчыларының иштинден элээн хөй кижи балыглаткан, амы-тынындан чарылган улустуң саны база көвүдээн.

Бүгү күш-биле шимчеш дивейн, полк дайзынга удур туржуп болур турган, ынчаар болза, чидириг оон-даа көвей болуп болур. Полк командири, полковник Попов полкту тынгарып алыры-биле аткаарлаар деп, дужаал үндүрген. Чүгле түр када, каш-ла шак иштинде полк эде-хере туттунуп алгаш, шавар халдаашкынче кирер ужурлуг. А дайзын оларның таваңгайын базып, сүре бербези-биле оларны доза турар доскуул арттырары херек апарган.

Полктуң аткаарлаашкынын хандырары-биле тыва эки турачы эскадроннуң улуг лейтенантызы Сат Бүрзекейниң пулемет взводу биле старшина Куулар Дажы-Серенниң автоматчылары дайзыннарны дозар кылдыр артып калганнар. Дайзынны шыдаар шаа-биле эрттирбейн, ок-чемзээниң бар шинээ-биле олар улуг түң-санныг дайзыннарны дозуп шыдаан­нар. Аткаар чаңгыс-даа базым кылбааннар. Он тос гвардейжилер Сурмичи суурга 28 панфиловчу дайынчыларның Москва адаан­га 1941 чылда кылган маадырлыг чоруун катаптаан. Олар шупту маадырлыы-биле өлген.