Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп тура, ооң 1944 чылдың октябрь 11-де Совет Социалистиг Республикалар Эвилелинче (ССРЭ) РСФСР-ниң (ам Россия Федерациязы) составында турар баштай Тыва автономнуг область (1944-1961 чылдарда) болуп киргеш, оон Тыва АССР (Автономнуг Совет Социалистиг Республика, 1961-1991 чылдарда) апарган турган, 1991 чылда ССРЭ дүшкүжеге чедир, ам совет үе дээривис чылдарда, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезин онзалап демдеглевес арга чок.
Чүге дээрге совет үе дургузунда Тыва социал-экономиктиг хөгжүлдезинге дыка улуг чедиишкиннерни чедип алган турган. Ону сан-чурагай кырынга көргүзер болза чаңгыс эвес солун арыннары негеттинип кээр.
Совет үеде Тыва АССР-ни ССРЭ-ниң күрүне шаңналдары-биле шаңнап чораанын ам бо хүннерде билир улус билир. Ол дугайында республикада-даа, найысылал Кызылда-даа, кандыг-бир тураскаал хамаанчок, им-демдек безин чогу хомуданчыг.
Биске көөрге кожавыс Красноярск крайның төвү Красноярск хоорайның мэриязының бажыңының кырында «Орденниг Красноярск» деп сиилбип бижээш, ортузунда хоорайның база-ла совет үеде шаңнатканы күрүне шаңналын – Октябрь революциязы орденин тургускаш, ам мырыңай дүне безин чырып турар кылып каан.
Ону көөрге краснояржыларның ада-өгбелериниң чедиишкиннери, ажыл-ишчи чону дээш чоргааранчыг-даа болгаш чараш-даа!
А бистиң Тывавыс ийи дакпыр орденниг деп чүвени аныяк-өскен шуут билбес. Ол дугайында «Төөгү билбес кижи дөңгүр көк бугага дөмей» деп тыва үлегер домакта чиге-ле сөглээн.
ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1964 чылдың октябрь 9-та үнген Чарлыы-биле Тывага чурттуң дээди күрүне шаңналын – Ленин орденин тывыскан турган.
Ажыл-агый болгаш культура талазы-биле чедиишкиннери дээш, база Тыва АССР-ниң тургустунганындан бээр 20 чылдаанынга тураскаадып Тывага Ленин орденин тывыскан дугайында ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыынга ооң даргазы А.И. Микоян биле секретары М.П. Георгадзе ат салган. Ол даргаларның аттарын салган Чарлыктың үндезин боду Тываның күрүне архивинде кадагалаттынып арткан.
«Совет чоннарның акы-дуңма найыралын быжыглаарынга болгаш кады-ажылдажылгазынга улуг ачы-хавыяазы дээш, база экономиктиг, социал-политиктиг, культурлуг тургузуушкунга улуг чедиишкиннери болгаш ССРЭ-ниң 50 чылдааны таварыштыр» дээш 1972 чылда Тывага Улустарның найыралы орденин база тывыскан.
Тываның Совет Эвилелиниң составынче 1944 чылда киргенинден эрткен чүс чылдың 70 чылдарының эгезинге чедир социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге республика ылап-ла дыка улуг чедиишкиннерни чедип алган.
Чижээлээрге, 1946 чылдан 1970 чылга чедир 29680 олуттуг 137 школаны ажыглалче киирген. 22 школаны хоорайларга, артканнарын көдээ суурларга туткан.
Республиканың социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун Совет Эвилелиниң аңгы-аңгы регионнарындан келген специалистер кииргеннер. Оларның аразынга эмчилер, башкылар, инженерлер, зоотехниктер, мал эмчилери, культура болгаш спорт ажылдакчылары дээш-ле кымнар-даа турган.
Ада-чурттуң Улуг дайынының соонда дораан Тываже 22 дээди эртемниг эмчилер келген.
Совет Эвилелинден келген специалистер болгаш Тывадан соңгаар кирип эртем-билиг чедип алган үндезин тыва специалистерниң ачы-хавыяазы-биле Тыва совет үеде күрүне шаңналдары-биле демдегледип турар чедиишкиннерлиг турганынга чоргаарланмас арга чок.
Ылап-ла, 1959 чылдан 1970 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдези өске национал область, республикаларга (Алтай, Хакас автономнуг областьтар, Якут, Бурят республикалар) деңнээрге оларны оранчок ажып турган. Ол хамаанчок РСФСР-ниң ортумак деңнелин безин 3,3 катап ажып турганын номчуп, дыңнаарга безин бүзүренчиг эвес ышкаш.
А шынында ол дээрге ажылдап, чурттап эрткен төөгүвүс, ада-өгбелеривистиң чедип ап чораан чедиишкиннери-дир.
Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чылдаан оюн демдеглеп тура, төөгүже хая көрнүп, ада-өгбелерниң чедиишкиннерин база катап онзалап демдеглеп, ол ышкаш оларның чедир кылбаан ажылдарын угаап билип алгаш, оларның частырыгларын кылбайн (чижээ, шажын-чүдүлгени, хүрээ-хиитти узуткап чорааны) сайзыраңгай келир үеже чүткүлдүг амыдырап-чурттаар ужурлуг бис.
«Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас» дээри ышкаш, ада-өгбелеривистиң тудуп-тургузуп каан дыка хөй школалары, уруглар садтары, эмнелгелер ам бо хүннерде элеп-эргижирээн, амгы үениң негелделеринге дүүшпес апарган.
Тываның ажыл-ишчи чону ада-өгбелериниң оруун салгап, оларны чаартып, чаа тудуг-суурну ам бо хүннерде ажыглалче киирип турары өөрүнчүг!
Ооң бир чижээ, өскен-төрээн суурум Ийи-Талда амгы үениң негелделеринге бүрүнү-биле дүгжүп турар чылыг, чырык, чараш, бүгү тала-биле дериттинген школаны сөөлгү чылдарда ажыглалче кииргени болур. Ам бо хүннерде ооң чанында база-ла амгы үениң уруглар садын тудуп доозуп турар.
Ийи-Тал школазы ышкаш школаны Тес-Хемниң Ак-Эрикте база тудуп дооскан. Ам аңаа Ийи-Талда ышкаш интернатты немей тудар болза эки. Аңаа Эрзин-Тестиң малчыннарының уруглары өөренип, чурттаар кылдыр.
Совет үеге деңнээрге Тыва Республиканың ам бо хүннерде социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң көргүзүп турар чамдык сан-чурагайлары хожудаңгай-даа болза, чедиишкиннеривис база бар болгаш төрээн Тывавыс келир үеже улуг чүткүлдүг амыдырап-чурттап чоруур бис деп санаар мен.
Ада-өгбелеривис Тыва АССР-ни ийи дакпыр орденниг болур кылдыр ажылдап-чурттап чораан болганда, аңаа чоргаарланып, олардан үлегер ап, хоорай, суурларывысты сайзырадып, ажыл-амыдыралывысты экижидер дээш бүгү хемчеглерни алыр ужурлуг бис.
Кажан-бир шагда найысылал Кызылдың көскү черинге «ИЙИ ДАКПЫР ОРДЕННИГ ТЫВА» деп тураскаал азы сиилбээн бижик Ленин болгаш Улустарның найыралы орденнери-биле катай көстүп кээр дээрзинге идегээр, бүзүрээр мен.
Тыва Арат Республиканың 100 чылдаан ою-биле, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым, хөй националдыг тыва чонум!
Мерген АНАЙ-ООЛ, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, «Шын» солуннуң корреспондентизи.
#ТАР_ның100чылы #Төөгү #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
