КАРА-ХӨЛДЕ КАРА ДАСТЫҢ ЧҮҮ

5 октября 2021

37

Эрткен субботада Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл сумузунга көскү күрүне ажылдакчызы болгаш чогаалчы база журналист, республиканың ниитилел-политиктиг “Шын” солуннуң кол редактору, Күжүгет Серээевич Шойгунуң бижээни “Кара дастың чүү” деп номунга тураскаалдың ажыдыышкыны болган.

Күжүгет Серээевич Шойгу Тыва Арат Республиканың чажыды. Ол 1921 чылдың сентябрь 24-те Кара-Хөл сумузунуң Шаараш деп черге аныяк араттар Серээ биле Мүргүүлчүнүң өг-бүлезинге төрүттүнген. Күжүгет Шойгу бөдүүн арат кадарчыдан эгелээш, Тываның автономнуг областың СЭКП обкомунуң секретары, Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң даргазының оралакчызынга чедир ажылдаан. Күжүгет Серээевич Шойгу “Кара дастың чүү” деп номну келир салгалдарга тураскаадып, өскен-төрээн черинге, чуртунга ынак болурун чагып-сургаар, билиндирер сорулгалыг бижээн.

Тыва Республиканың Чазак Даргаының оралакчызы албан-дужаалды түр үеде күүседип турар Саида Сенгии байырлыг хемчегни ажыдып сөс алган:

– Шынап-ла, Күжүгет Серээевич Шойгунуң бижип турар шүлүктери, бодунуң үзел-бодалдарындан-даа алгаш көөрге, ооң төрээн чуртунга, Бай-Тайгазынга, Кара-Хөлүнге ынаа, Тыва чуртун алгап-йөрээп, ол дээш сагыжы аарып чорууру көстүп келир болгай. Ынчангаш бөгүн “Кара дастың чүү” деп тураскаал дээрге-ле чүгле кара-хөлчүлерге эвес, а бүгү тыва чонга ховар белек.

Амгы үеде Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң ачазы Күжүгет Серээевич Шойгунуң уругларының бирээзи Светлана Санаа ачазының тураскаалын ажыдып турар үеде өөрүшкү, муңгарал сиңген сактыышкыннардан карааның чажын тудуп шыдаваанын байырлыг хемчегге сөс ап тура чугаалады.

Кончуг ханы уткалыг болгаш бедик дээрже ужуп үнүп бар чыдар дас деп шүүргедекчи кушту чурукчу болгаш скульптор эжишкилер Экер-оол Салчак биле Шолбан Тараачы иштии талазындан демир-биле быжыглааш, бүгү бодун бетондан кудуп тургаш кылган. А даштыкы хевирин скульптура уран чүүлүнде өттүндүр кылыры деп билиишкин езугаар арыг хүлерден кылган тураскаалга дөмейлештир будупкан.

Экер-оол Салчак “Кара дастың чүү” деп тураскаалдың авторларының бирээзи: «Скульптор эжим Шолбан Тараачының бажыңының хериминиң иштинге кылып турдувус. Үр-даа болбаан, 20 хонук дургузунда кылдывыс. Иштинден бо «Кара дастың чүү» деп тураскаалды быжыглаашкын демир (каркас) тудуп турар. Ооң кырындан бетон-биле кудупкан бис. Мооң мурнунда кады кылган ажылдарывыска Өвүр кожууннуң төвү Хандагайты суурда Тываның сураглыг хөөмейжилериниң бирээзи Геннадий Туматка тураскаалды дээш өске-даа ажылдарны кылдывыс».

Күжүгет Шойгунуң төрүттүнгенден бээр 100 чыл оюн таварыштыр мындыг хевирлиг тураскаалды ажыдар дугайында саналды Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Чимисмаа Кашпык-оол идип үндүрген. Ынчангаш кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Борбак-оол Салчак-биле кады үнүп келгеш, чыылган чонга болгаш Күжүгет Шойгунуң чоок кижилеринге, төрелдеринге база салгалдарынга кады байыр чедирген.

Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Чимисмаа Кашпык-оол:

– Бо хире чараш черге, Күжүгет Серээевичиниң ада-өгбезиниң чурттап чораан черинге, кайыын бээр алзы аалчылар кээп, сонуургаар база даштыкы чурттардан база Россияның регионнарындан келген аалчыларын хаара тудары-биле, бо тураскаалды кылган бис.

Бай-Тайга кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Борбак-оол Салчак:

– 100 чыл бурунгаар шак бо черге, бо хавак баарында өдекке, бистиң өгбевис төрүттүнгеш, Кара-Хөлдүң арыг-агаарын бир дугаар тынгаш, бо агып чыдар Алаш хемниң аржаан суун бир дугаар ишкеш, бо хүннерге чедир чер-делегейде ат-сураглыг кижилерниң аразынче кирген. Ооң оглу Россияның Маадыры, Камгалал сайыды Сергей Күжүгетовичиниң ат-алдарын делегейде билбес кижи ховар-ла боор. А бо турар “Кара дастың чүү” деп тураскаалды тургузар дугайында эң баштайгы саналды Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Чимисмаа Кашпык-оол идип үндүрген кижи чүве. Ооң соонда шупту бай-тайгажылар демнежип алгаш, ажылдап кирипкен бис.

РФ-тиң Өөредилге яамызының хүндүлүг ажылдакчызы Андриян Иргит архив материалдарынга даянып тургаш, «Кара-Хөл сумузунуң Күжүгеттер төрел аймааның үнген дөзү» деп шинчилел ажылын көскү күрүне ажылдакчызы болгаш чогаалчы база журналист Күжүгет Шойгунуң 100 харлаанынга тураскаадып бижээн. Ооң көскү чижээнге, Күжүгет Шойгунуң ада-иези, Серээ база Мүргүүлчү Күжүгеттерниң дугайында шинчилел ажылдары болур.

Күжүгет Шойгунуң төрели Андриян Иргит:

– Мен каш чыл бурунгаар Күжүгет Серээевич Шойгунуң 100 харлаанынга уткуштур «Кара-Хөл сумузунда Күжүгеттер салгалының билдингир сураглыг кижилериниң үнген дөзү» деп номну архив материалдарынга даянып тургаш, чыып бижиир ажылды эгелеп алгаш, амгы үеде 300 кезек кылдыр парлап үндүрдүм. Тываның Баштыңының айтыышкыны-биле чооку үеде бо номну ам-даа парлап, чонга тарадыр сорулга салдынган.

Байырлыг хемчеглерни бай-тайгажылар Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарның чылгычыларының чоруктуг болгаш чүгүрүк малдарының чарыжы-биле уламчылаан болгаш Кара-Хөл сумузунуң ортумак школазынга аныяк армейжилерниң байырлыг шугум чыскаалы-биле дооскан.