Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның «Тыва дылывысты чоргаар эдилеп, нептередип, салгалдан салгалче дамчыдып бээривис чүгле боттарывыстан хамааржыр» деп тыва дыл хүнүнде «Шын» солунга дамчыдып бижээнин улуг сонуургал-биле номчудум. Ол кончуг шын. Чазак Баштыңының ачазы – мээң башкым, төөгү башкызы кижи чүве. Кончуг-даа шыырак эртем-билиглиг башкывысты чаңгысклассчылар ам-даа аравыста сактып, чугаалажып чоруур бис. Ол Чадаана хоорайның № 1 школазынга эрткен вектиң 1960 чылдар үезинде башкылап ажылдап чораан. Төөгү кичээлин аажок солун кылдыр эрттирер. Боду оюн-баштак, омак-хөглүг кижи болгай. "Үе-шаг хүн бүрү өскерлип, сайзырап турар. Ынчалза-даа тыва дылыңар черле утпаңар" деп чагып турганын ам-даа утпаан мен.
Амгы үеде кожаларывыс республикаларда төрээн дылын уттуп, чоорту чидип бар чыдар чоннарны кижи бүрүзү дыңнап, билип турар боор деп амы-хууда бодаар-дыр мен. Хоорай чурттакчыларындан аңгыда, чүгле кожууннарда бөдүүн чон арыг тыва дылда чугаалажып чорууру өөрүнчүг. Төрээн тыва дылывысты даштыкы, иштики дылдар-биле холуштурган ажыы чок. Бистиң дылывыстың сөс курлавыры кончуг байлак, чечен-мерген болгаш анаа кулакка дыңналыры безин онзагай чараш болгай. Өг-бүлениң кежигүннери шупту бажыңынга арыг тывалап чугаалажыр болза эки.
Мен кады чурттаан өөм ишти-биле уругларывысты арыг тывалаар, арыг орустаар, тыва дылын черле холувас кылдыр өөредип алган бис.
Ынчангаш авамның аа сүдү-биле кады меңээ чаяаттынган төрээн дылымга чоргаарлангаш, «Тыва дылым» деп шүлүк бижип алыр бодал төрүттүнүп келген. Ук шүлүүмнү театрга концерт, шии көрүп келген чонумга, көрүкчүлерге, аныяк-өскенге бо-ла номчуп берип чоруур мен. Бир-ле катап Кызылдың Арбат шөлүнге улуг концерт болуп турган. Ам сактып олурарымга, бир-ле кожууннуң бот-тывынгыр артистериниң концерти чүве.
– Каям, дуңмаларым, бир шүлүктен номчуп берейн – дээримге, чөпшээрешкен. «Тыва дылым» деп шүлүүмнү номчупкан мен. Ооң соонда, элээн үе эрткенде, кудумчуга базып чорумда, бир херээжен кижи мээң-биле амыр-менди солушкаш, «Мен тыва дыл башкызы кижи мен. Ынчан бир, Арбатка силерниң шүлүүңер дыңнаан мен. Меңээ ол шүлүүңер бижип берип көрүңерем» – деп дилээрге, бижип берген мен. Өөреникчилеримге номчуп бээр мен дээш, өөрүп четтиргенин илеретти.
«ТЫВА ДЫЛЫМ»
Эртен тургаш, ажылдыва
базып ора,
Эрткен-дүшкен чонум-биле
– Экиивеңер, менди бе!? – деп,
Экиилежир ээлдек, чымчак
тыва дылым.
Хоорайның ажы-төлү
Колдуунда-ла орустажыр.
Тыва дылын билбес болгаш,
Тывызыктап шыдавастар.
Үе-шагның эргилдези
Үргүлчү-ле солчур болгай.
Келир өйде тыва дылым
Канчап барган турар ирги?
Өртемчейниң делгеминге
Тыва дылым чаңгыланзын.
Тыва дылды дыңнаан кижи
Дыжы ханып, магадазын!
Саян, Алтай сыннарында
Чайын, кыжын чайынналган
Меңги хар дег арыг дылым
Мөңге шагда чурттаар болзун!
Тыва дылым идер чалыы
назыным дег,
Тыва дылым изиг уян сеткилим дег,
Тыва дылым чадаганның
хылы ышкаш,
Тыва дылым частып үнген
чечек ышкаш.
Өгбелерниң чаяап берген
тыва дылы
Өндүр болгаш ыдыкшылдыг
Өнчүвүс-түр, байлаавыс-тыр,
Өске дылга солуваңар, тыва чонум!
Дыртык МОНГУШ,
Тываның улустуң артизи.
