ХӨРҮК ТУТКАН ДАРГАН КАЙДАЛ?

5 октября 2021

72

Интервью

Тываның Чурукчулар эвилели бо хүннерде дарганнарның белен эвес ажылын көргүскен солун төлевилелди ажылдап дооскан. Ооң дугайында болгаш Эвилелдиң өске-даа ажыл чорудуунга хамаарышкан айтырыгларга ТЧЭ-ниң даргазы Чурук Шойнуң харыыларын “Шын” солуннуң номчукчуларынга бараалгаттывыс.

– Эвилелиңерде бо хүнде чеже кижи бактаап турарыл?

– Бистиң ЧЭ-нде колдуунда профессионал деңнели бедик деп санадыр, тускай эртем-билии ортумак болгаш дээди чаданы эрткен, дуржулгалыг специалистер кирип турар. Оларның саны амдыызында 55 кижи. Бо чылын аңаа немей беш кижини хүлээп алыры манаттынып турар.

– Совет үеде-ле тургустунган Эвилелде чаа-ла 55 кижи бары арай өкпеленчиг ышкаш-тыр. Чүге ындыг эвээш болуп турар? Чылдың-на Кызылдың уран чүүл колледжин хөй чурукчулар доозуп турар болгай. Аразында ховар талантылыг аныяктар черле бар боор аа?

– Ийе. Тываның Чурукчулар эвилелин ыраккы 1965 чылда, бедик мергежилдиг чурукчулар тыптып келгенде, билдингир чурукчу Сергей Кончукович Ланзы тургускан. Оон эгелээш, ЧЭ бодунуң ажылын салбаан. Нарын-берге үелер база тургулаан, ынчалза-даа профессионал уран чүүлдүң деңнелин салбас дээш, кызып ажылдап турар бис. Уран чүүл колледжиниң чурук салбырының доозукчуларының саны өске салбырларга көөрде хөй. Бир чылда-ла 20-40 чеде бээр. Ындыг-даа болза, элдеп чүве, олар ооң соонда көзүлбейн баар-дыр. Дыңнаарга, кожууннарда-даа бодунуң чедип алган мергежилиниң аайы-биле ажылдап чоруур улус ховар болур. Черле ынчаш, чурук талазы-биле алыр чүве болза, бедик эртемниг чурукчулар ховартаан.

– Бо айтырыгны шиитпирлээри-биле кандыг ажылдарны чорудуп турар силер?

– Амгы үеде Тывада профессионал уран чүүлдүң бүгү талазындан көөр чүве болза, деңнели бадып турар деп, бодум хуумда ынчаар эскерип турар мен. Чүге дээрге бүгү ажыл-амыдыралче интернет холгаарлап кирген соонда, улустуң сонуургалдары көңгүс өске болу берген. Профессионал уран чүүлдү доктаамал сайзырадыр, ону хүнден хүнче чаартыр ажылдарже кичээнгей көңгүс кошкаан. Кол чүве – кадрлар айтырыының чидиглени бергени. Бистиң мергежиливиске профессионал деңнел чедип алырда, дыка узун орукту эртер. Ону ажып эрткен, шак ындыг бедик деңнелде келген кадрларны үнелээр, камнаар, бүгү талалыг деткиири кончуг чугула апарган үе бо. Ынчанмас болза, өзүп орар аныяк салгалга үлегер-чижек болуп шыдавас бис.

Аныяктар аразында ховар салым-чаяанныг улус бар болбайн аан. Оларны деткиири-биле янзы-бүрү мөөрейлерге, делгелгелерге киириштирип турар бис. Делгелгелерге киржилге – улуг ажыл болур. Бир эвес аныяк чурукчулар хөй делгелгелерге киржип-ле турар болза, Эвилелче киреринге чиик болур. Амгы үеде хамык планны хамчыктыг аарыг будап тур. Ооң хайы-биле чамдык делгелгелерни организастаары болдунмады. Шупту чүве онлайн. Ол байдал уран чүүлге кончуг таарышпас арга чорду.

– Эвилелче кирер чуруму кандыгыл?

– Эвилелче кирер дээн кордакчылар эгезинде чураан, кылган, чазаан ажылдарының делгелгезин кылыр, мөөрейлерге киржир. Тывага 10-дан 15 чедир, өске регионнарга 4-тен 6 чедир делгелгеге киришкен турары албан. Ол ышкаш 5 чылда чаңгыс эртер Бүгү-россия чергелиг делгелгеге албан киришкен турар. Оон соонда шилилге эрткеш, профессионалдыг эвилелче кирип болур. А бир делгелгеге киржирде, белеткел ажылынга үе хөй чарыттынар, 5 чыл безин чеде бээр. Ынчангаш эвилелче кирери ындыг нарын оруктуг, эвилелчилерниң санының эвээш болуп турар чылдагааны мында. Бистиң Эвилелче чурукчулар, чазаныкчылар, скульпторлар, дарганнар дээш шупту кирип турар. Бир адыр-ла аңгы-аңгы хевирлиг.

– Чурукчулар эвилели биле “Алдын скиф” дээр фондуну деңге удуртуп турар болгай силер. Ооң ажыы чүдел?

– Ук фонд бистиң чурукчуларывыска делгелгелер кылырынга улуг деткимчени көргүзүп, янзы-бүрү грантыларга киржиринге дузалажып турар. Бо фонд таварыштыр элээн грантыларны боттандырган бис. Оларның бирээзи “Ус куш. Хөрүк” деп дарганнарның ажылын чырыдар төлевилелдиң боттанылгазы бо хүннерде шуудап, дооступ тур. Ол төлевилелди боттандырарынга Тываның Сайгарлыкчыларны деткиир фондузундан грантыны алган бис. Төлевилелдиң утказы дээрге “Дарган кижи деп кымыл?” деп айтырыгга харыы болур. Тываның дарганнарының ажыл-агыйын чырыдар, өгбелерниң дарганнаашкын ажылын канчаар чорудуп турганы, эрткен үе болгаш бо үени деңнеп тургаш, дарганнарның дуржулгазындан аныяктарга өөредиглиг чүүлдерни көргүзер, чоннуң сонуургалын оттурар сорулгалыг төлевилел чүве.

– Ол солун төлевилелди кажан эгелээн силер?

– Бо төлевилел сентябрь эгезинде эгелээн. Октябрь 10-да доостур. Төлевилелдиң боттанылгазы дээрге онлайн-делгелге болур. Оон аңгыда, дарганнар дугайында кино кылдыр тырттырган видео материалды социал четкилерге чырыдар бис.

– Ол видеоматериалдың хемчээли кандыгыл? Ында чеже дарганнар кирген?

– Тывада херек кырында дарганнарның саны хөй болуп турар: 3 дарганны Кызылдан тыпкаш, тырттырган, Улуг-Хемден – 2, Сүт-Хөлден – 3. Ниитизи-биле 8 кижиниң дугайында видеоматериалдың хемчээли 1 шак ажыг болду. Ол дээрге көңгүс эвээш кезии. Чүге чүгле 8 дарган тырттырган дээрге, видеоматериал азы кинонуң хемчээли узай бергенинден кызыгаарлаан.

– Өске дарганнар бисти чүге тырттырбаан дей бербес бе?

– Ынча дээр, ийе. Төлевилелди боттандырарынга үе кызыы болган. Дарганнар чайгы үеде кончуг чай чок, сиген-ширбииш дээш өске чугула ажылдарже чардыгар, таптыг тырттырар үе база болдунмаан. Чүгле бо күскү кыска үени ажыглап, каш кижини чырыдып четтиккенивис ол.

Дараазында бо эгелеп каан төлевилелди уламчылаары-биле деткикчилер тыптып кээр болза, тырттырар материал-даа, дарганнар-даа дыка хөй. Ону Тыва культура төвү-даа чүге уламчылап болбас деп. Кожууннар аайы-биле аңгы чырыдар болза, улам эки болур.

– Кандыг-даа төлевилелдиң чедиишкини, ону боттандырар командадан дыка хамааржыр болгай.

– Шак-ла ындыг. Бо төлевилелдиң удуртукчузу Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Орлан Сат, сценарийни Айлана Балган база ийи оператор ажылдаан. Ажылдың түңнелин чон көргеш, үнелелин бээр. Шынап-ла, дарганнар дугайында көңгүс чырыттынмайн турган. Ам бо төлевилелдиң ачызында оода дарганнарның эвээш кезиин-даа чырыдыптар аргалыг болдувус.

– Ам планыңарда оон өске кандыг солун ажылдар кирип турар?

– ТЧЭ-ли бир чылда-ла бир кожуунну чырыдар деп планныг улус бис. Бо чылын Чөөн-Хемчиктен эгелээр дээш, ол кожууннуң бүгү чурукчуларын, бот-тывынгыр ус-шеверлерин чырыдар, делгелгезин Эвилелдиң улуг залынга организастаар дээш, шыдавадывыс. Онлайн-даа хевирге болдунмады. Чурукчуларны чалап, делгелгени организастап тургаш, олар боттарының ажылдарының дугайында чонга тайылбырлап турган болза дээн күзеливис боттанмаан. Шак мындыг чон-биле дорт харылзаа чурукчуларның профессионал деңнелин бедидер ийик. Ол ажыл келир чылче чыла берген. Оон аңгыда, планда Чагытайга пленэр организастаар деп бодап турар бис. Ол дээрге бойдусче үнүүшкүннүг чурулга, барган черинге пейзаж чуруур. Аңаа киржири-биле ат-алдары билдингир чурукчуларны чалаар бис. Бо элээн улуг хемчээлдиг хөй чурукчулар киржир хемчег-дир. Деңнели бедик болур ужурлуг.

База бир ажылывыс – ТАР-ның 100 чылынга тураскааткан чурукчуларның альбомун белеткеп турар бис. Ол база бир улуг хемчээлдиг төлевилел. Ооң акшаландырыышкынын Тываның Культура яамызы харыылап турар. Кылып турар альбомувуста Эвилелдиң тургустунган чылындан дораан эгелевейн, төөгүже хая көрнүп, хөй материалдарны ынаар киирген. 1965 чылда ЧЭ тургустунган-даа болза, өгбелеривис шаанда бижик-билиг чок-даа турган болза, чуруур чүүлге сундулуг, ховар салым-чаяанныг улус хөй турган. Төөгүден алгаш, көөр чүве болза, скиф үезинде безин кайы хире нарын ажылдарны кылып турганы бадыткап турар. Ол ышкаш хая-дашта сиилбип чураан аң-мең, бижиктер, чуруктар, көжээлерде оюп-кылган ажылдарны көргеш, дыка-ла ховар салым-чаяанныг өгбелеривис чораан-дыр деп, кижи чоргаарланыр.

Ниитизи-биле кылыр ажылдар ам-даа хөй. Оларны чоорту чырыдып, чонга таныштырар бис.

Амдыызында, октябрь 10-да социал четкилерге хөрүк туткан дарганнарывыстың дугайында видеоматериалды сонуургап көөрүнче чонну кыйгырып, чедер-четпестерни тып, үнелелин, арга-сүмезин бере бээр боор дээрзинге идегеп турар бис.