ХҮННЭЭРЕКТИГ ЧАА-ХӨЛ КОЖУУН

15 июля 2021

49

Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг ажыл аайы-биле бо неделяда Чаа-Хөл кожуунга барып чораан.

Хүннээректиг Чаа-Хөл – бурунгу үелерден бээр Таңды-Ууланың ары, өвүр чарыында кожуун-сумуларның арбын чонун тараа-быдаа-биле хандырып чораан тараалаң бай оран. Тараачын болгаш малчын өгбелериниң арга-дуржулгазы кедилиг, көдээ ажыл-иш чоруп-ла турар болза, чон амыдырап чоруй баар дээрзин амгы шагның кижилери эки билир.

Шаанда араттар Чаа-Хөлге келгеш, тараа-быдааны барбаларга дартайты чүдүрүп алгаш, аал-оранынга чедирип, улус-чону-биле үлежип, амыр-менди амыдырап чурттап чораан. Ол үелерден бээр чүс чыл эрткен-даа болза, эрес-кежээ чаа-хөлчүлер тарааны тарып, малын малдап, амыдыралын холдан салбайн, хөгжүдүп чоруур.

Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг ат-сураглыг Шанчының тараа тараан делгем шөлүнге барып, тараажы Бавуу алышкылар-биле ужуражып, ажыл-агыйын чугаалашкан.

- Аныяк сайгарлыкчы бо чылын 400 гектар черге тарааны, 1 муң гектар черге сула тарып олуртуп алган. Агаар-бойдус таарымчалыг эки болза, элбек дүжүт ажаап алырынга идегеп турарлар. Оларның тараа шыгжаар баазазынга чордувус. Тараа аштаар, ону кургадыр дериг-херекселди садып алганнар, салып эптээри арткан. Тарааны ак далган кылдыр хоюдар улуг дээрбе хереглеп турар. Бо айтырыгны шиитпирлээр бис. Республикада ак-тараа кылыр улуг бүдүрүкчүлерниң бирээзи бо. Бүдүрген далганы-биле кожуунун хандырып, Улуг-Хемге, Кызыл хоорайга-даа садып-сайгарып болур улус-тур – деп, Владислав Ховалыг онзалап демдеглээн.

Шанчының тараажылары 1958 чылда элбек дүжүт ажаап алгаш, бүгу Совет Эвилелинге рекорд тургускан. Оларның өстүрген тараазын ВДНХ – Улусчу ажыл-агый чедиишкиннериниң делгелгезинге үлегер кылдыр көргүзүп делгеп турган.

Ажыл дээнде, сорук кирип, караа кыптыгып кээр эрес-кежээ кижилер чаа-хөлчүлерниң аразында ховар эвес. Оларның бирээзи – сайгарлыкчы Орлан Балчый. Симментал уксаалыг сүткүр инектерни азырап өстүрүп турар. Ак сүттен амданныг чаагай барааннарны бүдүрүп, кожууннуң бюджет организацияларын хандырбышаан, кожазында хоорай, суурларга садып-сайгарып турар.

Чаа-Хөлдүң ажыл-ишчилериниң дугайында Владислав Ховалыг социал четкиде блогунга бижээн: «Бо кожууннуң сайгарлыкчылары күрүнениң аңгы-аңгы деткимчези-биле боттарының хуу ажыл-агыйын эгелээш, херек кырында бөгүнге дээр хөгжүдүп сайзырадып чоруурлар. Сүт-барааннары, мал чеминиң баазазы, пластик саваларны, манзы ыяш материалдарны-даа белеткеп бүдүрүп турар – ажылгыр чон.

Боттары саналын кииргеш, ажыл-херээн херек кырында тудуп кылыр болгаш харыысалгалыг шак ындыг хамаатыларны деткиир херек. Ындыг үлегерлиг кижилерниң бирээзи – Чаа-Хөл суурда физика эртеминиң аныяк башкызы Белек Даваа. Өскүс уругларның чурттаар оран-савазын тудуп турар. Ажылының шынарлыын магадап көрдүм, ооң мурнунда чораан черлеримде бажыңнарга деңнээрге, шуут ылгалдыг. Суг кирип дамдылаан истер, дүдүк болгаш тиглиг черлер чаңгыс-даа чок. Ханалары – быжыг, дески, өрээлдер эжиктери эки, кладовказының шалазын безин дозулап каан. Бригадалар чыып алгаш, чагыгларны немей ап турарын аңаа сүмеледим».

📢ТУДУП-КЫЛЫР АЖЫЛДАР ХӨЙ

Кожуунда социал ужур-дузалыг кезек албан черлериниң тудугларын кылып доозарынга шаптараазын болуп турар чүүлдерни тодаргай билип алыр дээш, Владислав Ховалыг шуптузунга барып чораан.

Ак-Дуруг суурда тудуп-кылыр ажылдар хөй-даа болза, септекчилер, тудугжулар чай-дыш чок ажылдап турары көскү болган. А ортумак школаның берге айтырыын баштай шиитпирлээр дээрзин ол дыңнаткан: «Уругларны өске суурга чедирерин соксадып, бо күзүн төрээн школазынга кичээлдеп эгелезин дээш бүгү ажылдарны кылыр бис. Баштай школаның аварийлиг байдалын чайладыр. Садар, тудар материалдарының санаашкынын кылыр. Ооң-биле чергелештир чаа школа тударынга акшаландырыышкын бээр чер дугайында шиитпирлээр бис».

Культура бажыңы, уругларның спорт школазы болгаш «Эзирлерниң уязы» деп төлевилел-биле кылыр чаа спортзалдың одалга системазын чаңгыс котельнаяга кожуп турар. Бо улуг ажылды республикада «ТЭК-4 Одалга-энергетика – комплекизи» хүлээнип алгаш кылып турар. Клубтуң капиталдыг септелгезин хуусаазында доозар дээш, кызып ажылдап турарлар.

Ак-Дуруг суурнуң ортузунда эрги көвүрүгнү бускаш, бедик болгаш узун быжыг чаа көвүрүг кылыр. «Кыжын хем чайындылай бээрге, доштуң кылыны 4,5 метр бедип, көвүрүгге чедер чыгыы турган. Көвүрүгнүң төлевилели ёзугаар ону кылыр тудугжулар-биле керээни чарып алган бис» - деп, суму даргазы Айдың-оол Моңгуш тайылбырлаан.

📢ЧЫЛДАГААНЫ БИЛДИНГЕН

Кожуун төвү Чаа-Хөл суурда чедир кылдынмайн, узамдыгып туруп берген тудуг-септелге ажылдарының чылдагааны ийи аңгы болган.

Бирээзи акшаландырыышкын чедишпээнинден узамдыгып туруп берген. Ол дээрге, Тываның баштайгы профессору Шулуу Чыргал-оолович Саттың адын эдилээн ортумак школаның чаа корпузунуң тудуу. «Школада 822 өөреникчи ийи ээлчегде өөренип турар. Өөредилгениң чаа стандарттары ёзугаар класстан дашкаар өөредилге-кижизидилге хемчеглерин, бөлгүмнерни школаның баазазынга ийи дугаар ээлчегде эрттирер ужурлуг. Кабинеттер чедишпейн турар» - деп, школаның директору Татьяна Кара-оол тайылбырлаан.

Корпусту тудуп кылырынга чедишпейн турар акша-хөреңгини санааш, чогуур документацияны белеткээрин Владислав Ховалыг албан-хүлээлгелиг кижилерге дагзып каан.

Ийиги чылдагааны - тудуг-септелге ажылын саададып туруп бергенинде! Кожуун төвүнде бичии уруглар эмнелгезиниң капиталдыг септелгезин бүрүнү-биле кылгаш, хүлээдир ужурлуг. Ынчалза-даа ол күүсеттинмейн турар. Оларның ажылын Тудуг яамызы сайгарып көргеш, хүлээнгенин ак сеткилдии-биле кылбайн турар болза, чогуур түңнелди үндүрер дээрзин республиканың удуртукчузу тайылбырлаан.

Улуг-биче тудуглар Тываның шупту булуңнарында чылдың-на немежип турар. Федералдыг-даа, регионалдыг-даа төлевилелдерге, программаларга даянып, ол-бо тудугларны чөпшээредип алыры белен эвес.

«Тудуп-септээр, кылыр чагыгларны хүлээнип алырда, шынарлыг кылдыр кылып, дужаар үезин эрттирбес болза, ынчан үр үе иштинде кады ажылдап болур бис. Хөй тудуглар хүлээнип алгаш, шынарын-даа, хуусаазын-даа сагывас улус-биле улаштыр керээ чарбас. Хүлээнип алган эвээш-даа тудуун шынарлыг кылыр!» - деп, Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг угаадыглыг болгаш чөптүг негелдени тургузуп турар.