КОЛ СОРУЛГА — АМЫДЫРАЛДЫ ЭКИЖИДЕРИ

11 августа 2021

42

Шуптузу чугула

Республиканың удуртукчузунуң кожууннарже ажыл-агыйжы үнүүшкүннери уламчылавышаан. Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг бо удаада Өвүр кожуунга барып четкен. Ол кожууннуң хөй-ле черлерге чедерин планнап турган. Ынчалза-даа эң-не берге айтырыгларлыг объектилерге чедер деп шиитпирлээн. Канчаарга-даа, бир-ле дугаарында күүседир ужурлуг чугула сорулга чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдыралын экижидери болур.

Ол хыналда ажылын Солчур суурдан эгелээн. Май айның төнчүзүнде “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилели-биле спорт залды тудуп эгелээн. Тудуг ажылы кидин түлүк чоруп турар. Өзүп олурар келир үениң мөгелеринге спорт залын кылып бээр дээш, Солчурнуң эр хиндиктиг чурттакчылары демниг ажылдап турарлар. Тыва өг хевирлиг кылдыр каастап туткан спортчу залды күзүн өөредилге чылы эгелеп турар үеде ажыдар деп планнап турар. Амгы үеде ооң таваа салдынган, ханаларын тудуп дооскан, ажылдың хөй кезии кылдынган. Чүгле шала биле дээвиири артып калган. Агаар-бойдустуң шаптараазыннар тургузуп турары-биле, ажыл амдыызында чоруттунмайн турар.

Тываның тудуг сайыдының оралакчызы Дамды Ажы: “Тайгадан ыяш бадырар дээрге чаъстыг үелер болуп, шаптараазыннар таваржып турар. Ынчалза-даа ажырбас, суурнуң чону чогум демниг, башкарып турар удуртукчуларның ажылы база шыңгыы, улусту хаара тудуп билир. Чүге дизе бо улустуң кайы хире демниг ажылдап турарын көрген болгаш, материал кээрге-ле саадатпайн кылыптар деп идегээр-дир мен. Сентябрь 1-ге чедир доозар ужурлуг бис” – деп чугаалаан.

Дараазында Владислав Ховалыг тус черниң Алексей Тугур-оол аттыг көдээ Культура бажыңын хынап көрген. Эрткен чылын капиталдыг септелгени кылган. Культура бажыңында хөй-хөй чаарттылгалар кылдынган: концерттер болгаш культураның улуг хемчеглерин эрттирер 200 олуттуг улуг зал, библиотека база бар. Амгы үеде 20 бөлгүм база ажылдап турар. Шак мындыг улуг, делгем өргээге ажылдаар кадрлар болгаш дериг херекселдер четпес дээрзин Культура бажыңының директору дыңнаткан. Владислав Ховалыг чогуур ужурлуг дериг-херекселди садып алырынче 1,5 млн. акша көрдүнгенин чугаалаан. Хамчыктыг аарыг үезинде шупту хемчеглер интернет четкизи таварыштыр болуп турар. Солчурнуң чурттакчылары идепкейлиг киржип турары кончуг эки. Солчур сумузунуң А. Тугур-оол аттыг Культура бажыңының директору Шолбан-Сылдыс Монгуш клубтуң ажыл-ижи эки талазынче өскерлип турар деп санап турар: “Капиталдыг септелге соонда чурттакчы чоннуң культура одаанче келири эки апарган. Ооң мурнунда чоннуң келири эвээш турган. Ону база кончуг онзалап демдеглеп турар бис. Ылаңгыя уруглар идепкейлии-биле үргүлчү кээп турар апарган”.

“Дус-Даг суурда “Сорунза” губернатор төлевилели-биле кылып турар клуб тудуу турупкан. Тудуг материалдарын саткаш чорудуптарга, сентябрь 15-те тудугну дужаар кылдыр тус черниң тудугжулары-биле дугуруштувус. Шак-ла ындыг дугуржулгаларны Дус-Даг биле Чаа-Суур школаларының директорлары-биле база кылдывыс. Септелге кылыр акша-хөреңгини үндүрүп бергеш, өске-даа чидиг айтырыгларны шиитпирлеп бээривиске, олардан үе-шаанда кылдынган шынарлыг ажыл негеттинер ужурлуг. Кызымак өвүржүлер сөзүн тудар-ла боор” – деп, Владислав Ховалыг идегеп турар.

Республиканың удуртукчузу Өвүр кожууннуң төп эмнелгезинге база четкен. Ында 181 кижи ажылдап турар. Оларның иштинде 20 дээди эртемниг эмчи ажылдакчылары бар. Эргижирээн оран-савага капиталдыг септелге негеттинип турары каракка көскү. Бичии уруглар эмнелгези аварийлиг байдалда турар. Хеп чуур черинде дериг-херексел эргижиреп, ажыглалдан үнер четкен. Өвүрнүң төп эмнелгезиниң хеп чуур чериниң ажылдакчызы Людмила Монгуш: “Машинаны саткаш, капиталдыг септелгени кылып бээр дээрзин аазап турлар. Мен мында 14 чыл ажылдап тур мен. А бо машина дээрге 30 чыл чедип турар. Бо бүгүнү кылып бээр болза, дыка-ла эки ийик” – деп, ол чугаалаан.

Уруглар эмнелгезинге капитал септелгени кылыр болгаш хеп чуур машинаны садар шиитпирни Владислав Ховалыг хүлээп алган. Ол база бир муңгаранчыг байдалдарның бирээзи болуп турар. Акша-хөреңгини аңгылаан, чүгле дүрген ажылдап кириптери арткан.

Оон аңгыда ырак суурларның оруктарын база көрген. Торгалыг суурже кежер көвүрүг 90 чылдарда туттунган. Чазын, чайын суг улгатканда, суггур чаашкыннар соонда оруктар болганчок үрелип, аай-дедир аргышкан чонга берге байдалды тургузуп турар. Өвүр кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы Кежик Донгак: “Аргалыг болза бо көвүрүгнү бүрүнү-биле чаартып, бетоннар-биле быжыглаар болза эки. Чүге дизе үезин эртир ажылдап каан көвүрүг-дүр ийин” – деп дыңнаткан.

Владислав Ховалыг Дус-Даг карьеринге чедип, дус казып турар черниң ээзи-биле ужурашкан. Ооң чугаалап турары-биле алырга, бо чыл дургузунда 7 муң тонна дусту казарын планнап турар. Чаъс чүгээртей бээрге бульдозер биле экскаватор эккелгеш, кышка чедир белеткел ажылдарын чорудар.

Өвүр чону чаңчыккан аайы-биле Моол кызыгаарының ажыттынарын манап турар. “Хандагайты-Боршоо” российжи-моол кызыгаарны таварыштыр эртер аргаларын көвүдедир ажыл чөптүг чылдагааннар-биле келир чылче чыла берген. Ынчалза-даа 2023 чылда пункт чаа күш-биле ажылдап эгелээр. Ынчан ам Тывадан чүгле Моолче эвес, Кыдатче, Казахстанче болгаш кызыгааржыларның боттарының чугаазындан алырга Европаже безин чоруп болур апаар.

“Тыва чон дыка-ла шыдамык улус бис. Кыдыг-кыйыг-даа дивейн, улуг, биче суурларывыста кадыг-дошкун амыдыралды ам-даа тудуп чоруурувус ону бадыткап турар. А Чазактың ажыл-херээ – тус черлерде чидиг айтырыгларны билип ап,оларны шиитпирлевишаан, хөгжүлдени чедип алыры. Тываның Чазааның эң кол хүлээлгези ол болур ужурлуг. Нарын айтырыгларны сайгарып, аңаа-ла кандыг хемчеглерни алырын, үре-түңнелдиг болурун өөренип көрүп тур бис. Ынчангаш ыяап-ла бодум кожууннарның бо хүнде байдалы-биле таныжып турарым бо” – деп, Владислав Ховалыг демдеглеп турар.