Коргунчуг болгаш ыядынчыг шииткел

Кижи болгаш хоойлу

2000 чылдарныӊ эгезинден тура, эрге-хоойлу камгалаар органнарныӊ удуртукчуларын томуйлаарыныӊ чаа практиказы  тургустуна берген. Оон эгелээш,  ийи-үш чыл болгаш-ла, Тываже иштики херектер сайыт­тарын, респуб­ликаныӊ прокурорларын, Истелге комитединиӊ болгаш ФСБ даргаларын, ол ышкаш Кеземче-яла күүселдезиниӊ федералдыг албаныныӊ удуртукчуларын Россияныӊ өске регионнарындан чорудуп турар.  Ийе, кээп турар даргаларныӊ барык шуптузу боттарыныӊ кадрларын бээр тыртып турары-даа чугула эвес ышкаш. Ында чүү багай деп-даа болур ыйнаан?  Ынчалза-даа  бир эвес өске талазындан экидир бодап көөр болза,  кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисежир кылдыр бисче чорудупкан улустарынга күрүне бүзүревейн турары ол бе? Ону бадыткавайн турар-даа болзумза, кадрлар политиказыныӊ шак ындыг четпес талаларын – үстүкү удуртукчу сос­тавты удаа-дараа солуп-ла турары ажыл-херекке ажыктыг болбайн турарын көрүп чоруур дыка хөй кижилерниӊ санал-бодалын илередип тур мен. Чедип келген дарга тыва аттарга, фамилияларга, кожууннарныӊ, суурларныӊ аттарынга өөренип чаӊчыгып, Тываны шиӊгээдип ап чурттап четтикпээнде, бодунуӊ албан-дужаалын ооӊ соондан томуйлаттырган кижиге дужаап, хүлээдир апаар. Кем-херектерниӊ «тыва» онзагайын сайгарып билип алыры хамаанчок, бистиӊ өскерлиичел агаар-бойдузувуска безин өөренип, чаӊчыгып четтикпейн турар. Кадрларны ийи-үш чыл болгаш-ла, солуп турган херээ чүү боор? Мындыг айтырыгны чүгле мен эвес, а республикада кем-херектиӊ көвүдеп, эрге-хоой­лу камгалаар органнарныӊ боттарыныӊ иштинде безин хоой­луга удур үүлгеттинип турар кем-херектерниӊ өзүп турары дээш сагыш човап чоруур шупту кижилер салып турар. Ону мынчаар тайылбырлап турар: погоннарында улуг сылдыстарлыг, бедик эрге-дужаал­дыг чедип келгилээн даргалар чоок харылзаалар тудуп, хээли дээн ышкаш көгүдүг-күткүүлге алыспазын дээш! Ниитизи-биле чугаалаарга, коррупцияга удур демиселдиӊ масштабтыг хемчээ­ли ындыг болуп турар. Күрүне кымга-даа бүзүревейн турар деп бодал тургустунуп келир. Ындыг туруштуӊ уржуктары чедимче чок өске-даа чүүлдерге чедирип турар. 20 чыл дургузунда Тывага «бажын ажыр» даргалар солчуп  кээп турганындан ук ведомстволарныӊ ажылдакчылары боттары безин ол удуртукчуларныӊ ат-сывын болгаш фамилияларын ол до­раан сактып, адап шыдавайн турар. Республиканыӊ прокуратуразынга элээн каш катап маргыштыг байдалдар өөскүп үнүп турганы кымга-даа чажыт эвес болгай. Томуйлаашкын-биле келгилээн даргалар тыва ажылдакчыларны бирде индейлер, бирде хойлар деп-даа турганыныӊ дугайында үстүкү органнарже, Москваже, чиӊгине прокуратураже бижип турганнар. Хомуданчыг-дыр бе? Чугаажок! Бир эвес моорлап келген дарганыӊ бодалы-биле ажылдакчылар профессиязыныӊ негелдезинге дүүшпейн турар-даа болза, ындыг ёзу-биле чугааланырыныӊ чылдагааны ол эвес болгай. Ындыг эвес-тир бе?  Мени улуг индейлер-биле деӊнеп турар болза, ында кижи хомудаар чүве чок деп бодаар мен. Ындыг-даа болза, күрүнениӊ үндезин нациязыныӊ төлээзи болуп турар, республиканыӊ прокурорунуӊ ол хире чавыс болуп, кандыг-бир деӊнелге кылыр эргези чок.

Эрге-хоойлу камгалаар орган­нарныӊ кадрлар по­ли­тиказыныӊ хажыдыыш­кын­нарыныӊ бирээзи бо-дур. Ооӊ бир өске талазын база көрүп болур. Өске талазы болза, шак бо байдалды эрге-хоойлу камгалаар органнарныӊ тыва ажылдакчылары боттарыныӊ сонуургалдарынга ажыглап турары-биле холбашкан. Олар кан­чаар боданып турарыл? Бо моор­лап келгилээн даргалар бистиӊ тываларныӊ оптуг-кажар арга­ларывысты дөмей-ле сайгарып шыдавас болгаш, хамык чүвениӊ ужур-утказынче сиӊнигип кирбес-тир ийин деп бодаар. Ак сеткилдиг эвес ажылдакчыларывыс болза бедик дужаал­че депшип алыр азы генерал ат алыр дээш, Тывага ажылдаарынга чөпшээрешкен улустар маӊаа чедип кээп турар деп бодап турар. Мындыг узун киирилдени бижээним болза, дараазында чугаа чүнүӊ дугайында болурун айтып турар.

Даргалары Тываныӊ агаар-бойдузунга болгаш херек кырында амыдыралда болуп турар чүүлдеринге чаӊчыгып турар аразында, ажылдакчылар боттарыныӊ ажыл-херектерин таваар, оожум үүлгедип эгелээр. Эрге-хоойлу камгалаар органнарныӊ ажылдакчыларыныӊ шуптузу шынчы эвес болгаш билии чавыс дивейн тур мен.  Бир эвес 10 ажылдакчыныӊ ийизи бе­зин хоойлу ёзугаар ажылдавайн, боттарыныӊ уг-шии-биле сайгарлып чоруп турар болза, шуптузунга каразып эгелээр. Ийи-үш ажылдакчы дээш, ниити авторитеди баксырай бээр. Чүгле эрге-хоойлу камгаалаар системаныӊ эвес, а ХООЙЛУНУӉ ат-алдары кудулаар.

Истелгези 2017 чылдыӊ октябрь айда доосту берген бир кеземче херээниӊ дугайында шагда-ла бижиксээн мен. Ынчан Өвүр районнуӊ прокурорунуӊ хүлээлгезин күүседип турган юстицияныӊ чөвүлекчизи Ш.Б. Ооржак РФ-тиӊ Кеземче дүрүмүнүӊ 132-ги чүүлүнүӊ 4-кү кезээниӊ «б» пунктузунда көрдүнген кем-херекти үүлгеткенинге хамааты О.С.  буруудадыр түӊнелди бадылаан. Өвүр районнуӊ суду 2018 чылдыӊ январь 25-те ооӊ хосталгазын 12 чылга казып, шыӊгыы чурумнуг колонияга яла эрттирер кылдыр шиидип каан. Буруудаттырып турар кижиниӊ фамилиязын долузу-биле амдыгаа дээр бижип шыдавас мен, чүге дизе чартык чыл болганда, чаа байдалдары тыптып келген. Шиит­тирген кижиниӊ болчукчулары болза, немелде истелгени кылган соонда, аӊаа хамаарыштыр херекти хаап кааптар чадавас деп санап турар. Шииттирген кижиниӊ авазы 2018 чылда меӊээ чедип келгеш, сайгаржып бээрин дилээн чүве. Ооӊ оглунуӊ буруузу чок деп айтып турар факт-барымдааларны истелге чүге шуут хынаксавайн турганыл? Өске бадыткалдарныӊ шуптузун истекчи Дондуп чүү дээш бүзүрелдии-биле октап-шывап чоруп турганыл? Бо чүүлдерни ол билбейн турган. Бо кеземче херээ 3 харлыг чаш кижини күштээни-биле харылзаалыг болгаш, сагыш-сеткилге дыка аар. Күштээшкин болган деп чүгле истелге ынчаар санап турар. Истелгениӊ соондан прокурорлар, судьялар бадыткап турар.  Ынчалза-даа истекчи Дондуптуӊ бадыткалдарын чаӊгыс-даа прокурор, чаӊгыс-даа судья сайгарбаан болгаш катап-катап хынаваан. Шуут бадыткаттынмас херекти чугааланып билбес үш харлыг чаш кижиниӊ сөстеринден болгаш истекчиниӊ хоп нүгүлүнден көдүрген. Билбес мен, күштээшкин талазы-биле аргалыг болза хөй кеземче херектери оттурар деп доктаадып каан бир чүүл бар турган бе? Истекчилер, прокурорлар болгаш судьялар ындыг херектерни истээни дээш шаңналдар азы ээлчегден дашкаар эрге-дужаал алыр турган чадавас? Бистерге, тываларга, эр-херээжен кылдыр дээп болбазынга удур ындыг кем-херектер чаӊчылчываан. Барып-барып, бичии уругларга удур! Ындыг кем-херектер тургулаар болбайн канчаар, ынчалза-даа күштээшкин талазы-биле хөй херектер оттурар дээш, бистиӊ шылгараан истекчилеривис бот-боттары-биле анаа чаржып турары ол чоор бе дээн бодал тургуступ келир. Ындыг эвес дээрзинге бүзүрээр мен! Шынын чугаалап турарымны бо херек бадыткап турар.

Өвүрнүӊ бир бичии суурунда чурттап чоруур угаан-сарыылы анаа эвес ышкаш көстүр херээ­жен кижи үргүлчү ашаа-биле маргыжып, кыржыр турган. Ол херээжен кижиниӊ угааны турум эвес, бичии чиктигзимээр, дыка кылыктыг, хорадаачал дээрзин кожалары чугаалап турган. Ынчалза-даа истекчиге ол медээниӊ шуут херээ чок болган, истекчи ону ылавылап хынаваан, эмнелгеге барып чедип, айтырбаан. База бир алгыш-кырыш соонда, кадайы бодунуӊ ашаан кезедир деп шиитпирлээш, полицияга билдириишкин бижип каан. Ашаа ооӊ оглун ошкап-чыттаарын каш катап оралдажып турган, чаактарындан ызырып турган, көдүрүп куспактап алгаш, кады удуп чыдып алыр турган. Оглу бадыланчып албаан турда төрүттүнген боорга, херээжен кижи бодунуӊ ашаан педофилияга дидими-биле буруу­дадып турган. Истекчи Дондуп биле прокурор Ооржакка бир кижини демир херим артынче  12 чылга чорудуптарыныӊ быжыг бадыткалы – аажы-чаӊы дески эвес херээжен кижиниӊ болгаш чугаа-домаа анаа бичии уругларныы ышкаш эвес, өзүлдези саадай берген чаш кижиниӊ өчүктери  болган. Районнуӊ судьязы-даа, Дээди судтуӊ судьязы-даа кеземче херээниӊ материалдарын хынамчалыг номчуваан, бичии оол биле буруудаттырган кижиге хамаарыштыр эрттирип турган психолог-психиатрлыг экспертиза барын бил­бээн-даа боору чадавас. Бир эвес билир турган болза, номчуп тургаш, экспертизаны профессионал эвес психиатрлар болгаш психологтар анаа-ла бакка-сокка кылып каан, экспертизаны шупту хоойлуларны болгаш дүрүмнерни хажыдып тургаш, эрттирген деп билип кааптар турган. Ам ол экспертизаларны номчааш, корга бээр чордум. Таанда-ла, бисте, Тывада ындыг специалистер шынап-ла бар чүве бе?!  Хүннээчел кижиниң ооӊ үш харлыг уруунуӊ өчүктеринге, шуут билиг-мергежил чок кылдынган экспертизага даянып алгаш, бир кижини 12 чылга шиидип каан ышкажыл! Ындыг коргунчуг болгаш ыядынчыг статья-биле шииттирген кижиге ооӊ соонда кандыг чуртталга турарын, сагыштап бодап шыдаар силер бе?

Адвокат Саяна Санчи Красноярск хоорайда «Сибирьниӊ эксперттиг эрге-хоойлу төвүнүӊ» арга-дуржулгалыг специалистери тываныӊ экспертизазын өөренип, шинчилеп  көргеш, боттарыныӊ түӊнелин бээр кылдыр чедип ап шыдапкан. Оларныӊ бирээзи — Владимир Иванович Чикун, медицина эртемнериниӊ доктору, суд-медицинаныӊ дээди квалификация категориялыг эксперт эмчизи, профессор, Красноярскиниӊ медицина университединиӊ суд медицина кафедразыныӊ эргелекчизи, Россияныӊ естествознание эртемнериниӊ академиязыныӊ член-корреспондентизи, специа­лист деп сертификаттыг, 34 чыл стажтыг. А өскези – Марина Анатольевна Лисняк,  медицина эртемнериниӊ кандидады, 26 чыл стажтыг, сертификаттыг психиатр эмчи. Оларныӊ берген түӊнелинде мынча деп бижээн: тыва эксперттерниӊ «…педофилия дугайында чүүлү бөдүүн психологияныӊ туружундан көөрге безин, шүгүмчүлелди эртип шыдавас». «Эксперттерниӊ педофилияга сундулуун айтыр демдектерни бодунуӊ сексуалдыг фантазиязы-биле харылзаштырып турары частырыглыг болур». 

Истекчилер, прокурорлар болгаш судьялар сексуалдыг паталогия  талазы-биле специа­листер эвес болгай. Ынчалза-даа юриспруденция, Хоойлулар талазы-биле олар специалистер-дир. Бир эвес истекчи психиатрия талазы-биле бедик мергежилдиг профессионал кижиге кандыг-бир чылдагаан-биле ужуражып чет­пээн-даа болза, прокурор ону айтып демдеглеп, долу истелгени чорудары-биле, ёзулуг эксперттерге барып чедерин негээр ужурлуг турган. Ынчалза-даа прокурор ону кылбаан-дыр. Чүү дээш? Аӊаа ол чүүл солун эвес болган бе? Азы  чайы чок болганы ол бе? Азы истекчи оон дилег кылганы ол бе? Судьялар олче чүге кичээнгей салбааны ол? Оларга база чалгаа­ранчыг болганы ол бе? Азы чайы чок болган бе?

Бис, үндүрүг төлекчилери, чүс-чүс рубльдар-биле санаттынып турар дыка улуг шалыӊны чүү дээш оларга төлеп турар бис? Боттарыныӊ ажылын чуду-каралап кылып, буруу чок кижилерни шиидип турзун дээш бе? Истекчилерниӊ, прокурорларныӊ болгаш судья­ларныӊ, ол ышкаш эмчилерниӊ болгаш психо­логтарныӊ ак сеткилдиг эвес ажылы «чигзинчиг болгаш херектиӊ ёзулуг шын байдалын көргүспейн турар».  Истелге үезинде улуг кижилерниң ыйыдыыш­кыны-биле үш харлыг бичии уруг бодунуӊ авазыныӊ соон­дан катаптап чугаалаан-дыр. Соӊгу адазы ону ошкап турган…  

Бо чугаадан истекчи буруудадыр түӊнелге: «2016 чылдыӊ май айныӊ бир хүнүнде хүндүскү үеде, ооң тодаргай үе-шагын илередири болдунмаан, кажан О.С. чаш назы-харлыг Х.К.-биле кады турганда, О.С.-ге сексуалдыг хөлзээшкин тыптып келген» деп бижиир арганы берген. Шииттирген О.С. болчукчузу ам-на бо херекти профессионалдыг болгаш эки билиг-биле истеп көөр дээрзинге идегеп турар. Оон чүү болганын номчукчуларга таныштырар мен. 

Алла ДОНГУР-ООЛ.#Шын