Тываның Баштыңы—Чазак Даргазыныӊ оралакчы бүрүзү үш аӊгы кожууннуӊ куратору болур. А сайыт бүрүзү бир кожууннуӊ хөгжүлдези дээш харыылаар. Кураторлар Дээди Хуралдыӊ депутаттары-биле кады ажылдаар. Сорулга чаӊгыс – республикада кижи бүрүзүнүӊ амыдыралын экижидери.
«Чонну дыӊнап, оларныӊ үзел-бодалын билип, байдалды ол-ла черге барып үнелеп көргеш, планнарны таарыштыр эде көрүп ажылдаар. Тодаргай кожуун, суму бүрүзүнүӊ ажыл-херээн бистиӊ төлевилелдеривис болгаш программаларывыс-биле холбаштырар. Шупту улуска херек сорулгаларны болгаш түӊнелдерни чүгле ынчан чедип ап болур, аар өртек-үнелиг частырыглардан чүгле ынчан чайлап болур» – деп, Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг тайылбырлаан.
Кожуун бүрүзүнге методиктиг арга-сүмени берип, социал-экономиктиг хөгжүлдезиниӊ айтырыгларын шиитпирлээринге бүгү тала-биле дузалажыр дагдыныкчы кураторлар, ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ депутаттары ноябрь 16-17 хүннеринде сорулгалыг таныжылганы, хыналданы чоруткан.
ТООЛАЙЛЫГ СУУР ИНТЕРНЕТТИГ
Мөӊгүн-Тайганыӊ чаа куратору – республиканыӊ чурагайлыг хөгжүлде сайыды Аяс Бартан чоннуӊ ажыл-амыдыралын, социал экономиктиг сайзыралыныӊ чидиг айтырыгларын кожууннуӊ удуртулгазы, ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ депутады Ульяна Моӊгуш-биле тус тузунда сайгарып чугаалашкан.
Чурттакчы чонга болгаш бюджет организацияларынга хөмүр-даш дажыглалы бо чылын орайтай бергенин кожуун чагыргазы тайылбырлаан.
Мөӊгүн-Тайгада Тоолайлыг суур – Тыва Республиканыӊ чээрби бир векте туттунган чаа сууру. Ооӊ чурттакчыларыныӊ хөй кезии – малчыннар. Суурда бажыӊнардан аӊгыда, школа, клуб болгаш фельдшер-акушер пунктузу, электри станциязы бар. Бедик сүүр баштыг тайгалар, кашпал-сыннар ортузунда бичии сууржугаш «Телемедицина» деп төлевилелдиӊ ачызында интернеттиг апарган. Ынчангаш суурнуӊ фельдшери хоорайда азы кожуун төвүнде эмчи-биле телекоммуникация технологиязын таварыштыр сүмележип тургаш, аарыг кижиниӊ байдалын шинчидип болур.
Келир үеде чаа технологияларны ажыл-амыдыралга хүн бүрүде ажыглап эгелээрге, чуртталга бүрүнү-биле өскерлир, чурагайлыг трансформация болур дугайында тайылбырны чон улуг сонуургал-биле дыӊнаан.
«Кожууннуӊ чону-биле ужуражып, ажыл-херээниӊ байдалы-биле таныштым. Орук инфраструктуразы, энергияныӊ чедишпези, тудуг, харылзаа, социал адыр, медицина, культура болгаш өөредилге талазы-биле айтырыгларны эрге-чагырга деӊнелинге көдүрүп, берге чүүлдерни кады шиитпирлээр деп дугуруштувус» –деп, республиканыӊ чурагайлыг хөгжүлде сайыды Аяс Бартан ажылын түӊнээн.
БИИ-ХЕМ ШЫӉГЫЫ АЖЫЛДААН
Бии-Хем кожууннуӊ куратору – республиканыӊ Чазак Даргазыныӊ оралакчызы Елена Хардикова биле ТР-ниӊ кадык камгалал сайыды Анатолий Югай кожууннуӊ социал объектилеринге барып чедип, чогуур хыналданы чоруткан. Республиканыӊ Баштыӊыныӊ даалгазы-биле кылып турар ажылдарны барып көрген.
Өөреникчилер чемгерилгезин организастаар талазы-биле чидиг айтырыгны Елена Хардикова аӊаа сайгарып чугаалашкан. «Уругларга изиг аъш-чем кылып белеткээр оран-сава чедишпейн турар. Бо улуг эвес бергедээшкинни маӊаа шиитпирлеп болур деп бодаар мен. Уруглар садынга улай кылып турар бажыӊ тудуу доосту бээрге, оран-сава хосталы бээр. Школачыларныӊ аъш-чемин аӊаа кылып болур. Чүгле күжениишкин херек апаар» – деп, куратор сүмелээн.
Бии-Хемде 137 өскүс уруглар бажыӊ оочурун манап турар. Бир бажыӊны тудуп кылырынга бо чылын 1,5 сая рубль көрдүнген. Туран хоорайга чоокта чаа дөрт чаа бажыӊныӊ дүлгүүрүн ээлеринге хүлээдип берген. Аӊгы амыдырап-чурттаар делгем чырык оран-савазынга олар өөрүп турар. Ынчалза-даа чедир кылыр ужурлуг чүүлдер бары илдеӊ. «Суг узар чер чок боорга, оранчок ыракта чурттап турар опекун кырган-авамныӊ бажыӊындан суглап ап тур мен» – деп, Екатерина Григорьева хомудалын ажыы-биле чугаалаан.
«Бажыӊнарны тудуп тургаш, чедир кылбаан чүүлдери бар. Ажылды бүрүнү-биле хүлээнип алган тудугжуларга ол хомудалдарны дамчыдып берген бис» – деп, кожуун чагырыкчызыныӊ социал политика талазы-биле оралакчызы Орлан Байкара бүзүредип чугаалаан.
Туранныӊ ийи каът поликлиниказыныӊ капиталдыг септелгезинге 14 сая рубль чарыгдаар. Аарыг кижилерни түр када кожууннуӊ төп эмнелгезинде хүлээп турарын кол эмчизи чугаалаан. Республиканыӊ кадык камгалал сайыды Анатолий Югай септелге ажылын боду хынап көргеш, ол декабрь ортузунда доосту бээр деп харыылаан.
Туранныӊ девискээринде ийи хөмүр склады ажылдап турар. Кожууннуӊ чонунга хөмүрнү хуу сайгарлыкчылар сөөртүп эккеп берип турар.
«Тываныӊ Чазаа Бии-Хемге хамаарыштыр хөмүр өртээн доктаадып каан. Бир тонна хөмүр 3070 рубль болур. Хуу сайгарлыкчылар ол тариф ёзугаар садып турар. Социал объектилерни одаар хөмүр-дашты баш бурунгаар белеткеп каан, хөмүр чедишпейн баар деп чүве турбас боор» – деп, кожууннуӊ амыдырал-хандырылга талазы-биле харыысалгалыг удуртукчузу Роман Васильев тайылбырлаан.
Бии-Хемге тус-тус төлевилелдерниӊ боттандырылгазын хынаан соонда, Елена Хардикова хуралга: «Шыӊгыы ажылдаан-дыр. Тываныӊ Баштыӊыныӊ август айда кээп чорааш берген даалгаларыныӊ барык шуптузу күүсеттинген» – деп түӊнээн дээрзин «Тывамедиабөлүктүӊ» корреспондентизи Чинчи Кашпык-оол дыӊнаткан.
БЕШ ЧЫЛДЫӉ ХӨГЖҮЛДЕЗИ
Өвүр кожууннуӊ удуртулгазы, республиканыӊ экономика сайыды Меңги Кара-оол, саң-хөө сайыды Орлан Достай, ТР-ниӊ Дээди Хуралының депутады Байбек Моӊгуш – олар кады хуралдааш, дараазында беш чылдыӊ дургузунда аӊаа чүнү кылып, сайзырадып болурун сайгарган. Суму даргалары сорулгалыг планнарын таныштырган. Кылдынган болгаш ам-даа чедир кылыр ажылдар дугайында кожууннуӊ даргазы илеткээн.
«Келир үеде кожуунга экономиктиг сайзыралды чорудар дизе, бир-ле чүүлдү кылып, бүдүрүп, чонга ажыктыг, суурларга херек биче бүдүрүлгелер турары чугула. Социал объектилерни тудары, капиталдыг септелгелерни үезинде кылыр. Күрүнениң аӊгы-аӊгы программаларынга чогуур үезинде киржири хөгжүлдеге эң-не улуг деткимче» – деп, республиканыӊ экономика сайыды Меңги Кара-оол түӊнээн.
Өвүрнүӊ социал-экономиктиг хөгжүлдезинге тус-тус яамылар-биле демнежип дугуржурунуӊ чугулазын демдеглээн.
ТЕС-ХЕМЧИЛЕРНИӉ САНАЛЫ
Кол сорулга – соӊгукчуларныӊ чагыглары-биле ажыл, кожууннуӊ удуртулгазынга методиктиг дуза чедирери болганда, ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ депутады Артур Монгал биле республиканыӊ күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде сайыды Эдуард Сандан ажылчын хуралды эрттирген. Чыргалаңды суурда «Эзирлер уязы» спорт залы, Самагалдай ортумак школазыныӊ библиотеказы, чемненир чери болгаш бо үеде кылдынып турар тудугларны хынап көрген. Тес-хемчилерниӊ хөгжүлдеге хамаарыштыр санал-оналын дыӊнааш, улаштыр оларны ажылдап көөрү-биле протоколга демдеглээн.
ИШКИН СУУРГА ШКОЛА ХЕРЕК
Сүт-Хөлдүӊ куратору – Чазак Даргазыныӊ оралакчызы Уран-оол Ондар болгаш республикада өөредилгениӊ оралакчы-сайыды Владимир Моӊгуш, ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ депутады Олег Сарыглар кожууннуӊ болгаш сумуларныӊ даргалары, идепкейжи чону-биле ужурашкан.
Кызыл-Тайга, Ишкин, Хөр-Тайга, Бора-Тайга суурларда социал объектилерниӊ, тудугларныӊ ажылынга хыналданы чоруткан. Тудуг-даа, септелге-даа ажылдарын чоннуӊ демнежип кылып турары өөрүнчүг болган. Школа башкылары, өөреникчилери-биле ужуражып, изиг чем хандырылгазын база хынаан. Ишкин суурнуӊ эӊ чидиг айтырыы – школа чогу дээрзин башкылар чугаалаан.
Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Улуг-Хем кожууннарныӊ кураторлары болгаш ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ депутаттары чоннуӊ киирген чагыгларын боттандырып күүседирде, социал-экономиктиг хөгжүлдени чедип алырда, кады демниг ажылдаарын дугурушкан.
ШАЛЫПКЫН АЖЫЛДААР
Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг куратор бүрүзүнүӊ илеткелдерин дыӊнаан. Ол дугайында социал четкиде арнынга бижээн: «Бо чайын ажылчын үнүүшкүннеримниӊ соонда Тываныӊ кожууннарынга кандыг өскерлиишкиннер болганын дыӊнадым.
Республиканыӊ шупту булуӊнарында өөредилге, кадык камгалалы азы экология-даа адырында хоочураан бергедээшкиннери шиитпирлеп турар, улуг хемчээлдиг ажылдарны күүседип шыдаан-дыр.
Херек кырында улуг-даа, биче-даа ажылдар катай-хаара чаӊгыс чер-чурттугларывыстыӊ хүн бүрүде амыдыралын экижидип турар. Ол дээрге-ле бистиӊ ажылывыстыӊ кол сорулгазы-дыр.
Ону шиитпирлээринге идепкейлиг болуп, дарый шимченип, шалыпкын ажылдаары-даа, чамдыкта тус-тус черлерниӊ удуртукчуларыныӊ чаныш-сыныш чок, кызымак чоруу-даа негеттине бээр.
Кызыл, Барыын-Хемчик, Бии-Хем кожууннарыныӊ демниг чурумнуг ажылын демдеглээйн. Мээӊ аӊаа барып чорааным соонда, яамылар болгаш өске ведомстволар-биле кады ол байдалды өскертир дээш, тодаргай базымнарны кылган-дыр.
Кандыг-даа хыналда системазы-биле алырга, өске өөрүнден астыгып озалдаар таварылгалар турар. Чамдыкта чөптүг эвес, аӊгы-аӊгы чылдагааннар-биле Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем кожуун болгаш Ак-Довурак хоорай чыдып каап турар-дыр. Кураторлар болгаш муниципалитеттерниӊ удуртукчуларындан шалыпкын ажылдаарын негеп тур мен. Бир эвес нарын чүүл тыптып келген болза, ындыг бергелерниӊ чүге ол-ла черинде тапталып турарын чугаалавайн, ону шиитпирлээр өске аргаларны саналдаар херек. Ажылды чүгле үре-түӊнелдиг кылыры чугула»
Куратор бүрүзү хувааттынган кожууннарынга дараазында айда база барып четкеш, чон-биле харылзажып ужуражыр.
Рада Демчик белеткээн.
Чуруктарны "Тывамедиабөлүк" медээлер агентилели болгаш кожууннарның чагырга черлеринден алган.
