КҮРҮНЕ ДУМАЗЫНЧЕ СОҢГУЛДАЛАР ДУГАЙЫНДА

Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путинниң 2021 чылдың июнь 17-де ат салганы «Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Күрүне Думазының чаа чыыжының соңгулдаларын доктаадырының» дугайында 367 дугаарлыг Чарлыы езугаар бо күзүн, тодаргайлаарга, сентябрь 19-та РФ-тиң Күрүне Думазының ээлчеглиг чыыжының соңгулдалары болуп эртер.

Амгы Россияның чаа төөгүзүнде ам соңгудар Күрүне Думазы 8-ки чыыштың дээди хоойлужудулга органы болур.

Хаанныг Россия үезинде, 1905-1917 чылдарда, төөгү езугаар санаар болза, 1-ден 4-ке чедир чыыштарның Күрүне Думазы ажылдап турган. Ынчангы Күрүне Думазының чыыштарының составынче база-ла ол үеде турган аңгы-аңгы партияларның төлээлери соңгудуп турган.

1917 чылда Россияга баштай Февраль, ооң соонда Октябрь революциязы болган соонда, Күрүне Думазы деп хоойлужудулга органы дүшкен, ооң орнунга эрге-чагырганы холунга алган большевиктер Совет системаны тургускан турган.

Большевиктерниң салгакчылары – коммунистер 70 ажыг чылдар иштинде холунга тудуп келген эрге-чагырганы оскунуп, ССРЭ (Совет Социалистиг Рес­публикалар Эвилели) деп улуг күрүнени буурадып дүжүрүп алган соонда, оларның тургусканы Совет система 1993 чылга чедир «шыдашкан».

ССРЭ ам-даа буурап дүшпээн, СЭКП (Совет Эвиле­линиң коммунистиг партиязы) эрге-чагырганы холунга тудуп алгаш орар үеде, тодаргайлаарга, 1990 чылдың март 4-те РСФСР-ниң (Россияның Совет Федеративтиг Социалистиг Республиказы) Дээди Соведи ажык-чарлыг, чижилгелиг соңгулдаларда соңгуткан турган.

Ынчангы соңгулдаларның езулуг чижилгелиг, ажык-чарлыг эрткениниң бир чижээ – РСФСР-ниң Дээди Совединиң депутадының бир мандады дээш ынчангы Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң даргазы турган Ч-Д.Б. Ондарның, СЭКП Тыва обкомунуң секретары турган Д.К-Х.Ооржактың болгаш Тываның улустуң чогаалчызы К-Э.К. Кудажының чаңгыс соңгулда округунга таварышканы болур. Оларны ол үеде «Тываның 3 «киттери» тулчуп турар-дыр!» деп чугаа Тываның төөгүзүнде артып калган.

Түңнелинде, ол 3 «киттиң» аразындан Ч-Д.Б. Ондар РСФСР-ниң Дээди Совединиң депутады кылдыр соңгуткан.

Ынчангы Тываның 3 «киттериниң» бирээзи – Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы ам бистиң аравыста чок-даа болза, артканнары – Чимит-Доржу Байырович биле Дандар-оол Көк-Хунаевич ам-даа бистиң аравыста бар, аныяктарга арга-сүмезин берип, байлак арга-дуржулгазын дамчыдып чоруурлар.

РСФСР-ниң баштайгы демократтыг соңгулдаларда соңгуткан турган Дээди Соведи 1990 чылдың июнь 12-де РСФСР-ниң күрүне суверенитединиң дугайында Декларациязын хүлээп алганындан эгелээш, чуртка административтиг командылал, партия-совет системазындан адырлып, ниитилелге демократтыг чаартылгаларны чорудар, экономиканы рынок оруунче киирер дээш, дыка хөй хоойлу-дүрүмнү, доктаал-саавырны кыска үе иштинде хүлээп алган-даа болза, Россияның ам-даа бурунгаарлап сайзыраарынга дужак апарган деп чүве 1993 чылдың октябрь айда билдинип келген.

Ол үеде РСФСР-ниң Дээди Совединиң даргазы турган Б.Н. Ельцин демократтыг Россияның баштайгы Президентизи бооп соңгуттурган, РСФСР-ни Россия Федерациязы деп эде адаан турган.

Чаңгыс партияның (СЭКП) тергииделин өттүнүп, ол үеде Р.И. Хасбулатов баштай берген РФ-тиң Дээди Совединиң улус депутаттарның съездизи Россияның бүгү чонунга соңгуткан турган РФ-тиң Президентизи Б.Н. Ельцин-биле федералдыг чазакка удур политика чорудуп, харын мырыңай хоойлудан дашкаар ок-чепсектиг улусту боттарын долгандыр мөөңнеп, мырыңай үймээн үндүрүп эгелээрге, РФ-тиң Президентизи, Чазаа ол үймээнни шериг күжү-биле базар ужурга таварышкан.

Найысылал Москваның Ак Бажыңынга чыглып келген, хоойлудан дашкаар октуг-боолуг улуска камгаладып алган турган Р.И. Хасбулатовтуң, аңаа кат­ты­жа берген вице-президент А.В. Руц­койнуң талалакчыларын чүгле Кантемир дивизиязының танкыларындан Ак Бажыңны боолааны оларны дүжүп бээринче албадаан.

Тываның төөгүзүнге артып каар чүве – Тывадан соңгуткан турган бир депутадывыс Ак Бажыңның камгалакчыларының аразынга төнчүзүнге чедир турганы болур.

Ынчалдыр демократтыг Россияның баштайгы ажык-чарлыг, чижилгелиг соңгулдаларга соңгуткан турган парламентизи – РФ-тиң Дээди Соведи бир талазындан Р.И. Хасбулатовтуң болгаш А.В. Руцкойнуң, өске талазындан Президент Б.Н. Ельцинниң, федералдыг чазактың талалакчыларының аразында октуг-боо­луг үскүлежиишкинге четкен чөрүлдээ-биле доозулган. Ол үскүлежиишкинге 100 ажыг кижи амы-тынындан чарылган. Дыка хөй, кайы-даа талага хамаарышпас, анаа-ла буруу чок улус, ам бо хүннерге чедир ады-сывы олчаан тодараттынмаан снайперлерниң оъктарындан чок болган.

Оларның аразынче Москва хоорайда ажылдап, чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттуувус, чогаалчы Бижек Комбу база кире берип болур турган.

Ынчан Тываның Москвада Төлээ чери Чаа Арбат кудумчузунда ном ышкаш каът бажыңнарның бирээзиниң үстүкү кадынга турган. Төлээ чериниң Ак Бажың талазынче көрүнген соңга дужунга Комбу Дойдулович кээрге, билдинмес снайпер ону Ак-Бажың дужундан боолаарга, харын-даа ол аразы элээн ырак болгаш соңганы өттүр аткан ок аңаа дегбейн барган.

Мындыг дүшкүүрлүг байдалда Россияга 1917 чылда тургустунган, ажыы-биле чугаалаарга, ат чалаан, шынында большевиктерниң болгаш ооң салгакчылары – коммунистерниң адаанга турган, Совет система 1993 чылда дүшкен. Ооң орнунга катап Күрүне Думазы – дээди хоойлужудулга органы 1993 чылда бүгү чоннуң референдумунга хүлээп алдынган РФ-тиң чаа Конституциязы езугаар катап тургустунган.

Тываның чаңгыс мандаттыг округундан бо эрткен үелер дургузунда дараазында улус РФ-тиң Күрүне Думазының депутадынга соңгудуп чораан.

1-ги чыыш (1993-1995 чылдар) – Кара-кыс Донгаковна Аракчаа. 2-ги чыыш (1995-1999 чылдар) – Галина Алексеевна Салчак. 3-кү чыыш (1999-2003 чылдар) – Николай Игорьевич Локтионов (2001 чылдың апрель­ге чедир).

Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар (Н.И. Локтио­нов РФ-тиң Саналга палатазының аудитору бооп, өске ажылче­ шилчээн соонда, ооң орнунга немелде соңгулдаларга тиилээш, соңгуткан). 4-кү чыыш (2003-2007 чылдар) – Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар. 5-ки чыыш – Лариса Күжүгетовна Шойгу. 6-гы чыыш – Лариса Күжүгетовна Шойгу. 7-ги чыыш – Мерген Дадар-оолович Ооржак.

Ол ышкаш Тываның чаңгыс мандаттыг округундан аңгыда, регионалдыг даңзы езугаар, Тывадан Күрүне Думазының депутадынга Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей (3-кү чыыш) болгаш Лариса Күжүгетовна Шойгу (7-ги чыыш) соң­гут­туруп чорааннар.

Тыва чуртун, тыва чонун чурттуң дээди хоойлужудулга органы – Күрүне Думазынга төлептиг төлээлеп, үре-түңнелдиг ажылдап чораан чаңгыс чер-чурттугларывыс Галина Алексеевна Салчак, Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар, Лариса Күжүгетовна Шойгу ам бистиң аравыста чок болганы биске дыка улуг чидириг болуп турар.

Бо күзүн РФ-тиң Күрүне Думазынче соңгулдаларда Тываның чаңгыс мандаттыг соңгулда округундан болгаш регио­налдыг даңзы-биле кайы кандидаттар депутат кылдыр соңгудуп алыры ам бо дээреде билдинмес.

«Эрте турар кижи, эзерлиг аът мунар» дигени ышкаш, ам бо хүннерде чүгле «Чаңгыс демниг Россия» пар­тиязы чаңгыс мандаттыг округка болгаш регионалдыг даңзы-биле соңгулдаларга киржир кандидаттарын чон аразынга ажык-чарлыг праймериз-шилилге эрттирип тургаш, идип үндүрген. Өске партиялар ам-даа «улуг уйгуга алыскан» ышкаш, «эзерлиг аътка» четпес деп барган деп болур.

Мерген КЫРГЫС.

#Күрүнедумазы #Чаңгысдемнигроссия #Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #Shyntuva