Алтай, бо сөөлгү чылдарда хөй туристерниң аян-чорук кылып, агаарлап кээр чери апарган. Ооң чылдагааны колдуунда улуг эртемденнерниң, төөгүчүлерниң, философтарның, чижээ, Николай Рерихтиң «Алтай – кижи төрелгетенниң төвү», Лев Гумилевтуң «Алтай – түрктерниң кавайы» азы «Алтай» дээрге алдын даглар, чыргалаң ораны деп очулдуруп бижээнинде болуп турар.
Алтай чурту география талазы-биле Кыдат, Моол, Казахстан дээн ышкаш күрүнелер-биле кызыгаарлажып чыдар. Бо чурттарның кол үндезин чонунуң арын-шырайы, дүрзү-хевири-даа алтайларга дөмей. Бир эвес паспортуңарда кандыг нация дээрзин бижип, омак-сөөгүңерни айытпаан болза, кайы чонга хамааржырыңарны бадыткаарын шенеп көрүңер.
Чайгы үеде эң хөй улустуң барып турар чери – Чемаль районнуң Караколь болур. Муң туристиң аразындан чүгле 10 кижи алтай болган. Чүге дизе алтайларның аразындан черге хонуп, походтаар улус ховар.
Чадаг агаарлап чораан алтай аян-чорукчулар орук ара дыштаныр черге чедип келгеш олурганнар. Чанындан эртип бар чораан туристер оларның-биле кыдаттап мендилешкен! Олар кайгай бергеш, бистер кыдаттар эвес, алтайлар-дыр бис деп тайылбырлаан-дыр. Харыызынга: «Ындыг чон бар чүве бе?» – деп удур айтырган.
Бистер, шынап-ла, кыдаттарга, моолдарга дөмей бис. Ынчалза-даа канчаар аңгылап ылгаарыл? Бистиң ада-өгбелеривис түмен-сая санныг чоннар-биле холужарындан оваарнып чораан. Алтайлар төөгүден бээр орус чон-биле каттыжып алгаш, биче буурай чон болуп артып калган.
Коронавирус дээш менче бир видеоролик чорудупкан. Ында москважыларның бир тыва уругну оюп-хыйып эртип турарын көргүзүп турар.
– Россия дээрге хөй националдыг чурт-тур, кыдат эвес мен, Тывадан чедип келдим, нациям – тыва – деп оларга бадыткап чугаалап турду. Чаңгыс чуртта-даа болзувусса, бот-боттарывыстың болгаш өске национал чоннарның дугайында бистиң билбейн чоруурувус харааданчыг-дыр.
Даг-Алтайның күрүне университединге барык чылдың-на, май айда Бүгү-россияның студентилеринге түрк уктуг дылдар болгаш чогаалдар талазы-биле олимпиада болуп турар. Тывадан, Хакасиядан, Якутиядан, Татарстан, Башкортостандан студентилер, Казахстан, Кыргызстандан безин аалчылар биске чедип кээрлер. Түрк чоннарның кавайы – Алтайны көрүп алганы, делегейниң эрте-бурунгу түрк дылдарының бирээзи – алтай дыл, алтайлар биче буурай чон болуп кадагалаттынып артып калганы дээш, олар чоргаарланып чоруур. Чурттуң Президентизи В.Путин ук бодалды үргүлчү демдеглеп чугаалап турар. Ооң сөстеринге кижи канчап чоргаарланмас боор!
Ындыг-даа болза, Алтай Республиканың иштинде алтайларның аразында «аңгыланыышкын» эгелээн. Соңгу таланың алтайлары чугаа аянының диалект ылгалынга даянып алгаш, боттарын аңгы чон кылдыр тускайлап эгелээн, ырак районнарның теленгит төрел аймактары безин оларга каттыжып турар.
Боттарының төөгүзүнүң, культуразының, ёзу-чаңчылдарының дугайында билигниң чаа салгалдарга четпейн турарындан мындыг чүүл болуп турар. Алтай чон төөгүден бээр боттарын «теленгиттер бис» деп адап чораан, ол чугаа шын, Улаган биле Кош-Агачтың алтайлары боттарын ам-даа ынча дээр хевээр.
Мындыг аңгыланыышкын 2002 чылда чоннуң чизезинден эгелээн. Ынчан этнографтар беленин бодап, бүдүн чоннарның иштинде тус-тус төрел аймактарның культуразында, дыл-домаанда ылгалып турар онзагай чүүлдери-биле бир аймак чон – субэтнос кылдыр «аңгылап» турган. Оларның кайызы-даа «аңгы аймак чон» болур дээш кордап турар.
Делегейге билдингир, сураглыг эртемденнерниң В.В. Радлов, Н.А. Баскаков, С.С. Суразаковтуң болгаш түрк дылдарның оон-даа аңгы кол специалистерниң монографияларында бижээн-даа болза, бо эртемденнерниң аттары баштай олар чүгле ниити чаңгыс чоннуң иштинде субэтнос – аймак чон бис деп чүвени теория талазы-биле бадыткаар ужурлуг турган. Чаа салгал төрээн дылын билбес, бодунуң чонунуң төөгүзүн болгаш культуразын хандыр өөренмээн болганындан кызыы боданып турары харааданчыг.
Россияның, ооң иштинде Алтай Республиканың, чоннарын чизелеп санаар улуг ажыл бо үеде болур. Алтайлар деп ат-биле чаңгыс чонну быжыглап каттыштырарының дугайында чугааның чоруп турары ол. Совет үеде алтайларның саны 75 муң турган, оларның 53 муңу төрээн дылын билир чораан. 2002 чылдың чизези-биле боттарын алтайлар бис деп адаан улустуң саны шупту 67236 кижи болган. Чиигелделер алыр дээш, алтайларның хөй кезии хүнүн бодап, биче буурай үндезин чоннарга каттыжып турар. Бир эвес бистер чаңгыс чоннуң келир үезиниң дугайында бөгүн бодавас болзувусса, ооң соонда орай болур. Хакасияда чамдык улус улуг эвес чиигелделер бодааш, боттарын шорлар деп бижидип турар. Алтай Республикада, ылаңгыя алтайлар, боттары-ла биче буурай чон кылдыр шилчип турар.
Аңгы-аңгы чоннар дугайында оларның нациязын азы омак-сөөгүн демдеглеп бижээн тускай одуругну чурттуң Конституциязынче киир бижиирин саналдап тур мен. Ийе, бис – российжилер бис, ынчалза-даа чон бүрүзүнүң: якут, хакас, тыва, алтай, башкир, татар дээш боттарының омак-сөөгү, нациязы бар. Шак ол онзагайны Россияның хамаатызының паспортунга киир бижиир болзун. Омак-сөөгүвүстү аңгылап бижээни-биле бистер чоргаарланып, бот-боттарывысты хүндүлээр апаар бис. Бир аңгы аймак чон – субэтнос деп ылгалын чизе үезинде скобка иштинге бижип болур.
Бис ниити алтай чон-дур бис дээрзин угаап медерээр үе келген. Төрээн алтай дылывысты ооң диалектилерин ажыглап чугаалажып турувуста, Алтай Республика деп аттыг төрээн черивис барда, бис хөй нациялыг Россия чуртувустуң биче буурай чоннарының бирээзи, ниити чон болур бис.
Нина Киндикова, филология эртемнериниң доктору, профессор. #Шын
