Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан

1945 чылдың апрель 16-да Берлинче шавар хал­дааш­кынны эгелээн.

Совет Эвилелиниң маршалы Константин Константинович Рокоссовскийге командылаткан 2-ги Белорусс фронтузунуң, Совет Эвилелиниң маршалы Георгий Константинович Жуковка командылаткан 2-ги Белорусс фронтузунуң, Совет Эвилелиниң маршалы Иван Степанович Коневке ко­мандылаткан 1-ги Украин фронтузунуң шериглери, адмирал Владимир Филипович Трибуцка баштаткан Балтий флодунуң, Днепрниң шериг флотилиязының, Польшаның 1-ги, 2-ги шерииниң каттышкан дайынчы күжү-биле демисежип кирипкен. 

Сорулгазы болза, Берлинче баар орукта бөлүглешкен дайзыннарны чылча шапкаш, Берлинни эжелеп алгаш, Эльба хемче үнгеш, талалакчыларның шериглери-биле каттыжар.

Апрель 20-де Берлинче углай артиллерия одун ажыдып, фашистиг Германияның найысылалынче төөгүлүг чаза таварыышкынны эгелээн.

Апрель 25-те дайзынның 500 муң кижи хире санныг бөлүк шериин бүрүнү-биле бүзээлээн.

Май 2-ниң 15 шак 00 минута үезинде Берлинге дайзыннар боттарының удурланыышкынын соксаткан.

Совет авиация тиилээн

1943 чылдың апрель 17-де Кубаньга ажык дээрге агаар тулчуушкуну эгелээн.

Аңаа 900 ажыг совет са­мо­леттар киришкен. Совет авиацияның удуртулгазын Соңгу-Кавказ фронтузунуң Шериг-агаар күштериниң командылакчызы (1943 чылдың май айдан бээр 4-кү Шериг авиацияның командири) авиацияның генерал-лейтенантызы Константин Андреевич Вершинин баштап турган.

Сорулгазы – совет-герман фронтунуң мурнуу адырының агаарынга, дээрге тергииделди чаалап алыры, чадаг шериглерниң шавар халдаашкын кылырынга эң таарымчалыг байдалды тургузуп бээри.

Баштайгы кадыг-дошкун тулчуушкун Краснодар крайда Мысхако суурнуң чоогунда «Малая земля» плацдармга демисел үезинде болган. Дараа­зында тулчуушкуннар Крымның (апрель 29 – май 10), Киевтиң болгаш Молдавияның (май 26 – июнь 7) кезээнге болган.

Агаарга кадыг-дошкун тулчуушкуннар хөй шактар дургузунда үзүктел чок болуп турган, ийи таланың чепсектиг күштери улай-улай немежип турган. Чамдык хүннерде агаар демиселинге кайы-даа таладан 30-30, 50-50 бөлүк самолеттар киржип турган.

Кубаньга болган агаар­ тул­чууш­кунунга немецтер 1 100 самоледун чидирген, ооң аразындан 800 самолетту агаардан дүжүр аткан. Бо тулчуушкуннарның түңнелинде совет авиация ооң мурнунда сал­дынган сорулганы чедип алган.

1943 чылдың чайынында совет-герман фронтунуң агаар талазы-биле стратегтиг тергииделди чаалап алырынга ол чугула ужур-дузалыг болган.

Узуткап шыдаваан

1943 чылдың апрель 17-де Минскиге чажыт совет шериглерни узуткап шаажылаар «Хуулгаазын флейта» деп операцияны эгелээн.

Ооң сорулгазы – чаштып тургаш, бүдүү демисежип турар совет шериглерниң чок кылып узуткаар, хоорайның чурттакчыларының партизаннарга дузалажыр күзелин үзер, Германияга ажылдадыры-биле хөй санныг кижилерни албадап шөлүүр. Кол согугну партизаннар биле чажыт шериглерже угландырган.

«Хуулгаазын флейта» деп халдаашкынга СС деп камгалал шериглер, ооң иштинде эрги херектеннер болгаш эжелекчи фашистерни деткиир кижилерден тургустунган Дирлевангер деп тускай батальон, (шаажылал операциялары кылыр) СД шериг­лери, вермахт – Германияның чепсектиг күштериниң шериг­лери киржип турган. Апрель 17-де даңгаар эртен Минскини сырый бүзээлепкеш, алды кезекке чаргаш, оон аргыжар орук бүрүзүн шүүреп хынап эгелээн. Хоорайдан үнүп бар чоруур немецтерни, полицайларны безин хынап турганы кончуг шыңгыы операция болган дээрзин айтып турар.

Кижилерни ажылдаар кылдыр албадап шөлүпкенин санавас болза, ниитизи-биле ол операция ажылын бадыткаваан деп болур. Чүге дизе фашистер чүгле 39 винтовка, 153 противогаз, 12 фотоаппарат, 3 хөйлең, 5 чүвүр хавырып алган.

Аңаа чажыт шериглерни узуткап шыдаваан. Ынчан Белоруссияның чиңгине округунуң генерал-комиссары турган Вильгельм Кубени 1943 чылдың сентябрь айда өлүрүп узуткаарын организастаар талазы-биле идепкейин хайылдырыпкан.

Совет шериглер 1944 чылдың июль 3-те Минск хоорайны хос­таан. Немецтер ол үеге чедир 140 ажыг ындыг шавар халдааш­кыннарны эрттирген.

Россияның ТР-де ФСБ эргелелиниң парлалга албаны.