Кым-даа уттундурбас

Улуг Тиилелгениң 75 чыл ою келген, эрткен үеже хая көрнүрү албан.

Ада-чурттуң Улуг дайынында тыва эки турачылар колдуу Украинаның хоорай-суурларын немец-фашистерден хостаарынга маадырлыы-биле киржип келген. Аңаа амы-тынындан чарылган чаңгыс чер-чурттугларывыс саны 50 хире боор деп, фронтучу Юрий Седен-оол чугаалаар кижи. Ылаңгыя Ровнонуң чигир заводу дээш тулчуушкун тываларга улуг чидириглиг болганын чугаалай бергенде, ооң үнү харлыга бээр болгай.

Юрий Пандар-оолович Седен-оол өөм ээзи Ким Данзын-оолдуң даайы кижи. Ол Москвадан ырак эвесте Тверь хоорайга чурттап турган. Ынаар дөрт удаа аалдап барып, ооң дайын шөлүнге өлген эш-өөрүнүң дугайында сактыышкыннарын үн бижиир аппарадымга бижидип ап чораан мен. Ол мээң архивимде болгаш Тыва радионуң фондузунда шыгжаттынган.

Тыва фронтучунуң хайгыыл­чы эжи Иван Тимофеевич Кузнецов “Саяндан Ровно чедир” деп номунга Ю.П. Седен-оолду мынчаар бижээн: “Танкыларга деткиттирген фашистерге удур атакаже катап-катап кирип-ле турган. Олар Ахменджанов биле Кечил-оолдуң ийи эскадронунуң аразынче шанчакталдыр кире бергеннер. Ахменджановтуң бирги эскадрону бүзээледир чыгыы келген. Ол үеде разведчик Седен-оол ийи эскадроннуң дайынчы хөделиишкинин таарыштырар дээш, капитан Кечил-оолдуң даалгазын езугаар аңаа чедип келген турган. Байдал белен эвес апарган. Фашист танк Ахменджановтуң хайгаарал черинче чоокшулап орган. Ынчан сержант Седен-оолдан капитан айтырган:

– Танкыны көрдүң бе?

– Көрдүм.

– Ону гранаталар-биле док­таат!

Дидим болгаш дуржулгалыг хайгыылчы, фашист танкыже уткуй үнген. Удаваанда Седен-оол биле “Тигр” чоокшулажып келген. Хайгыылчы кезек када чиде хона берген. Оон танк эртип чорда, Седен-оол хенертен ажык черден көстү хонуп келгеш, ийи гранатаны улай-улай октагылапкан, кулак уюк частыышкыннар дыңналган. “Тигр” балыглаткан пар ышкаш кизирт дээш, шимчевейн барган. Оон үне халышкан фашистерни автоматчылар хыдып каапкан.

Оюн Седен-оол бо маадырлыг чоруун Деражно суур дээш тулчуушкунга кылган. Бо дээр­ге чаңгыс-ла чижек-тир. Шак мындыг тулчуушкуннар та чеже болган.

Ю.П. Седен-оолдуң эрес-дидим маадырлыг чоруу дээш, Ада-чурт дайынның орденнериниң I, II чергези, “Эрес-дидим чорук дээш” деп медаль база ТАР-ның Күш-ажыл ордени-биле шаңнаан. Ол хөй санныг дайынчы медальдарның эдилекчизи.

Ю. П. Седен-оол өскен-төрээн чери Тываже бо-ла кээр кижи. 1990 чылда биске келгенде, мээң школачы эжим Галина Надажаповна Монгуш орган. Олар ужуражы бергеш, аажок хөөрешкеннер, чүге дээрге эжимниң ачазы Надажап Монгуш Саңгаажап оглу база эки турачы, ол дайындан ээп келбээн.

Эжимниң ачазын Юрий Пандар-оолович эки билир болган. Дайынче аъттаныр мурнунда-ла олар таныжар турганнар. “Ачаң ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң бухгалтеринге ажылдап турган. Кызыл хоорайның Дружба кудумчузунда чунар-бажың чоогунда бажыңга чурттап турду. Оларга кирип, ооң бичии уруун безин көрген мен. Ол сен-дир сен, аа? Сээң ачаң улуг лейтенант Куулар Допчут баштады Ровнонуң чигир заводу дээш немецтерниң артык күжү-биле дең эвес демиселге өлген. Ооң хөөрү Ровно хоорайда, мен аңаа чеже-даа чордум. Ачаң кончуг эрес, угаанныг кижи...” – деп чугаалаан соонда, олар кайызы-даа ыыт чок олурдулар. Шак ынчаар эжим Галина Надажаповна ачазының дугайын билип алган. Оон эгелээш олар харылзаазын үспээннер.

Ада-чурттуң дайынының киржикчилеринге, ажы-төлүнге Тыва Чазак 1990 чылдарда бажың-балгат, машина-даа берип турарын дыңнааш, Ю. П. Седен-оол Галя эжимге дузалажып, хары черге өлген эжиниң уруу дээш, ол дыка сагыш човап, бажың дилээр херек документилерни чыып, бижип айтып берген. Эжим ол документилерни тудуп алгаш, Чазак черинче та чеже кирбеди дээр, ооң ол үүлези бүтпээн.

2000 чылдың ноябрьда Юрий Пандар-оолович Тывага бичии када чедип келгеш, үр эвес аарааш,­ “кызыл дустаан”. 2008 чылда Галина Надажаповна эжимниң бажынче хан чүгүргеш, база чок болган. Ол 1942 чылда Кызыл хоорайга төрүттүнген.

Ровно хоорайга амы-тынын харам чок берген фронтучу Надажап Монгуштуң чаңгыс-ла уруу Самагалдайга школа дооскаш, Улан-Удэ хоорайның көдээ ажыл-агый институдунга өөренгеш, агроном мергежилдиг, дээди эртемниг специалист болган. Баштай “Барлык” совхозка, ооң соонда Эрзин районга агрономнап ажылдап чорааш, аңаа өг-бүле тудуп, ийи оолдуң энерелдиг авазы, кыргыстарның хүндүлүг кенни бооп чурттап чораан. Ооң ийи оглунуң бирээ­зи Мөрен суурда авазының бичии, борбак бажыңын улгаттыр кылып алган. Ол амгы үеде ук сумудан “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң киржикчизи, ажыл-ишчи, үлегерлиг малчыннар санында кирип турар. Хары черге фашистиг немецтер дээш бажын салган кырган-ачазы – Надажап Монгуштуң маадырлыг чоруу дээш күрүнениң ачы-дузазын чүге албас деп?!

Амгы удуртукчулар  мындыг байдалдыг салгалдарже ээ көрнүп, тускай регионалдыг төлевилел программадан камгалаза деп саналдыг мен.

Чаңгыс кижиниң амыдыралы, ооң намдар төөгүзү бүдүн чоннуң, үениң төөгүзү-биле холбаалыг. Кажан-даа, кым-даа уттундурбас ужурлуг.

Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, РФ-тиң журналистер эвилелиниң кежигүнү. #Шын