Кызыл кoшка үлүүн киирген араттар

«Бүгү чүвени — фронтуга» деп кыйгырыг бүгү Тывага, ооң иштинде чаа тургустунган (1941 чылдың мартта) Мөңгүн-Тайга кожууннуң чонунга база дыңналып келген. Ол кыйгының адаа-биле чон бут кырынга туруп, фронтуга дузалаар дээн чугаа каш-ла хонукта калбаа-биле тарай берген.

Кожууннуң Нам комитединге удуртукчуларны болгаш идепкейлиг улусту чыгган. Нам комитединиң секретары Часыыдак Ооржак ТАРН-ның ТК-ниң доктаалын таныштырган. Аңаа хамаарыштыр чон ортузунга тайыл­быр, суртаал ажылы чорудар болгаш белек-селек чыырын организастаар комиссия тургузарын сүмелээн. Комиссияны 5 кижи составтыг тургускаш, даргазынга Нам комитединиң пропаганда болгаш агитация килдизиниң эргелекчизи А. Күдеректи томуйлаан. Кожуун даргазы Бавуу-Доржу Монгуш кожуун иштинге белек-селек чыырынга болгаш өске-даа ажылдарны хыналдага алырын хулээнип алган. Аныяктар эвилелиниң секретары Михаил Көже кыйгырыгны күүседир, амыдыралга боттандырар дээш, аныяк­тар ортузунга суртаал ажылын улам күштелдирерин аазаан.

Ооң соонда удуртукчулар баштаан сургакчылар аъттаныпкаш, хондур-дүндүр аалдар кезип чорупканнар. Чайлагларда Кызыл-Өглерге хонуп-дүжүп чорааш, чоннуң чыыжын, хурал-суглаазын эрттирип турганнар. Ылаңгыя Каргы сумузунуң даргазы Очур Өскен, Хүрең-Тайга сумузунуң даргазы Чыдым Иргит (журналист Даңгыт Иргиттиң адазы), Мөген-Бүренден арэвечи, хып дээн аныяк Шыдыраа Саая олар идепкейлиг киришкеннер. Суму даргалары Очур Өскен, Чыдым Иргит, аныяктар даргазы Михаил Көже чонну эвилелдеп алгаш, чылгы, бода, шээр мал хүлээп алыр 3 кажааны ийи хүн кылганнар. Ол кажаа туткан черни Сарыг-Хөлчүк дээр, ук девискээр чайлагда аалдарның ортузунда турар болгаш, аргыжарынга кончуг эптиг болган.

Ийи хонганда аңаа чоннуң чыы­жы эрткен. Ол хуралга комиссия даргазы А.Күдерек, Аныяктар эвилелиниң секретары М.Көже киржип, ниити байдалды чонга та­йылбырлап бергеннер. Малчын арат Кара-оол Салчактың (сөөлүнде орденниг Кара-оол) чугаалааны болза:

— Улуг Совет күрүнеже оор ёзу-биле халдаан араатан дайзыннарны чылча шаап, узуткаарынга, бичии-даа бол деткимче күш болзун дээш, Кызыл-Шеригге белээм кылдыр коданымда малымдан шыырак, аныяк аъттарны база бода болгаш хой, өшкүнү шилип тургаш, комиссияга хүлээдир мен, ооң-биле кады каш акшаны база дузалаар мен. Кызыл-Шеригге мээң уттундурбас белээм ол, Кызыл-Шериг тиилээр, бүзүрээр мен – дээн.

Оон ыңай Мөген-Бүренниң Кара-Дагга болган чон хуралынга мурнакчы малчын арат Серээ Сааяның чугаазы:

— Фашистиг идегеттер дугайында дыңнааш, чүрээм соолаш дээр, кылыым хайныр-дыр, ынчангаш ол араатаннарны, дириг шулбусту дүрген-не туюлунга чедир чылча шавар, дүп чок, кара тамыже киир октаарынга, күчү-күш болзун дээш, бодумнуң малымның 55 хуузун Кызыл-Шеригге белээм кылдыр сунуп тур мен. Кызыл-Шеригниң аткан огу черже халас дүшпезин. Улуг Совет күрүнениң тиилелгези дээш, чүнү-даа харамнанмас мен.

Кожуун девискээринге чоннуң чыыштары, албан черлеринге хуралдар эрткилээн соонда, чон байдалды шын билип, чаңгыс сорулгага келген, «Бүгү чүвени – фронтуга!» деп кыйгырыг-биле чаңгыс демниг бүгү күштү мөөңнээр деп, шиитпирлиг сорулганы салган.

Кызыл-Шеригге дузалаар деп шимчээшкин аалдарга четкен болгаш, кым чүнү сунарын боданып, санап эгелээн. Белек хүлээп алыр комиссия турар баазаже чон дүн-хүн чок аргыжып, мал-маганын ай деп алган, алгы-кежин, аъш-чемин дергилеп, чүдүрүп алгаш кээп турганнар.

Бир дугаарында, малчын, арат Седиң-оол Салчак (мөге Седиң-оол) бедик, сарала аът чедип алгаш, келгеш мынча дээн:

— Чүгүрүк-Сараламны белекке берип тур мен, кончуг чүгүрүк аът чүве, дайын шөлүнге ооң дуюгларындан от чалбыышталып, фашис­терни чаңнык дег сүртедип, ыйба-хүл дег таптай бассын. Сарала дээрге хууда чылгымның баштыңы аът болгай, а баштыңы чокта, чылгы өскүссүрээр, ынчангаш дөгерезин өргүдүм — дээш, 7 аъдын база хүлээдип берген.

Седиң-оол эзер-чүгенин чүк­тепкеш, даргалар-биле хол тутчуп байырлашкаш, аалынче базып чорупкан. Ол дээрге ёзулуг интернационалчы, патриотчу, тайбың иштиң маадырлыг чоруу-дур.

Фронтуда Кызыл-Шеригге дузалаары-биле хөй мал-маганны, белек-селекти берген араттарны сумулар аайы-биле демдеглээрге мындыг: Каргы сумузундан мурнакчы малчын араттар Өрнүгү Салчак, Мага-Шири Ооржак, Дугур Салчак, Ойдуп Хертек, Артай-оол Салчак, Кара-оол Салчак, Достай Салчак, Өскен Очур, Сайын-Маа­дыр Донгак, Акаажык Хомушку, Шугуур Иргит, Айызаң Салчак, Иргек Салчак, Мария Өшкү-Саар, Донгак Доскаар, Бүрүшкек Салчак, Комбу Иргит, Мыймаан Салчак, Седиң-оол Салчак.

Мөген-Бүрен сумузундан Кара-оол Саая, Серээ Саая, Намзын Иргит, Намы Иргит, Маңнай Хертек, Бичии-Уруг Иргит, Хорлуу Саая (Хорлуу кадай ), Нордат Хертек, Тарын-Базыр Иргит.

Хүрең-Тайга сумузундан, Мынмыр Саая, Михаил Мынмыр, Аргайты Саая, Очур Корзай, Айыылугей Саая, Иргит Чыдым.

Маңаа онзалап демдеглээри, хып дээн аныяк кыс, Аныяктар эвилелиниң комитет кежигүнү Мария Өшкү-Саар аалдарны чадаг, хондур-дүндүр кезип чорааш, 60 ажыг өшкү, хой, анай, хураган кежин комиссияга хүлээткен.

Фронтуже Кызыл-Шеригге дузалаар деткимче кылдыр эң хөй белекти мурнакчы малчын арат Өрнүгү Салчак сунган. Ол фронтуже 402 хойну, 22 аътты, 28 шарыны болгаш 5 муң алдын үнелиг тыва акшаны сунуп, өргээн. Ол үеде Тывага чыгдынган белектерниң эң хөйү бо малчынның болган, ынчангаш бедии-биле үнелеткен турган.

Ооң түңнели-биле, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиуму, Совет Чазак база ТАРН-ның Төп Комитеди ТАР-ның Чазаа Ө.Салчактың интернационалчы болгаш патриот­чу чоруун база кызымаккай күш-ажылын бедии-биле үнелеп көргеш, дээди шаңнал «Ленин» ордени-биле, ТАР-ның  орден болгаш медальдары-биле шаңнаан.Ол ышкаш хөй мал-маганны, аъш-чем, алгы-кешти берген малчын араттар Саны-Шири Ооржак, Кара-оол Салчак,  Серээ Саая олар «Күш-ажылдың Кызыл-Тук» база ТАР-ның орден болгаш медальдары-биле шаңнатканнар. Оон ыңай, фронтуже белек чоруткан араттарны «1941-1945 — Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында маадырлыг күш-ажылы дээш» деп медаль-биле шаңнаан, ол ышкаш Ленинниң, Сталинниң чуруун сиил­бээн Хүндүлел бижиктерни база берген.

Кызыл-Шеригге дузалаары-биле, тыва чон бут кырынга туруп келген. Ылаңгыя чаа тургустунган эвээш чурттакчылыг кожууннуң чону кыска үениң иштинде 700 ажыг чылгыны, бир муң чыгыы шээр болгаш бода малды он-он кош аъш-чем, алгы-кешти фронтуже чоруткан.

«Бүгү-ле чүвени фронтуга!» деп кыйгырыгны Мөңгүн-Тайганың арат-чону сагыш-сеткилинден хүлээп алгаш, интернационалчы, патриотчу сорулганы күүсеткени ол.

Хирлиг-оол Конгар, күш-ажылдың хоочуну. Кызыл хоорай. #Шын