1966 чыл. Тываның төөгүзүнге бир онзагай, ужур-уткалыг болуушкун – Кызылдың телестудиязының ажылдап эгелээни. Ол чылдарда тыва кижиниң амыдыралынга хамаарышкан бүгү-ле чүүл: тудуг, орук, колхоз, совхозтарның ажыл-агыйы, бүдүрүлге черлери, көдээ суурлар, кудумчулар дээн чижектиг, кандыг-ла-бир чаа эгелээшкин, ажыдыышкын ыяап-ла бир-ле улуг болуушкунга тураскааттынып турган.
«Ол чылдың март 29-та СЭКП-ниң ХХIII съездизи ажыттынар. Ынчангаш аңаа тураскаадып, шенелде дамчыдылгаларны эгелээр, съездиниң ажылын болдунар-ла шаа-биле чырыдар деп сорулга салдынган» – деп, Сандро Маадының сактыышкыннары «Шын» солунга бижип турган база «Тыва» телерадиокомпанияның фонотеказында шыгжаттынган.
Телевидениениң баштайгы дамчыдылгалары бөгүнгү амыдыралы-биле кайыын деңнежир ийик. Ажыы-биле чугаалаарга, дээр биле чер ышкаш ылгалдыг! Бистиң ажылдап чораан үевисте тускай эртем-билиглиг кижилер турган эвес. Телевидение, радионуң хоочуннарының чугаазын дыңнап чораан болгаш, оларның чугаазынга даянып бо чүүлдү бижээним ол.
Сандро Давааевич Маады – партия обкомунуң массалыг-информация талазы-биле инструктору: солуннар, типография, ном үндүрер чер база көскү агитация – бо бүгүнүң ажылын хынап-көөр харыысалгалыг ажылдакчы. 1964 чылда ол Ростов хоорайда партияның Дээди школазын дооскан. Ол-ла чылын телетөптүң тудуу кидин түлүк эгелей берген турган. Кызыл хоорайның эң-не мергежилдиг, ажылынга харыысалгалыг тудугжуларын мөөңнеп, нарын тудугну «үндүр тудуп» эгелээн. Ол тудуг кандыг-даа чуртталга бажыңнары-биле дөмейлешпес. Ооң ханалары безин үш каът кылын болгаш тускай материалдарны ажыглап турганындан, бир-ле чүве чок азы чедишпес боорга, ажыл туруп аар. Тудуг ажылынга тургустунуп келир янзы-бүрү айтырыгларын ол үеде СЭКП Тыва Обкомунуң чиңгине секретары Салчак Тока боду хайгаарап, соңгаартан келген тудугжулар-биле харылзажып, чедишпес тудуг материалдарын Абакан, Красноярск, Новосибирск хоорайлардан удур эккелдирип, телестудияның тудуун саадатпайн, үезинде «дужаар» сорулгалыг бүгү-ле ажылдарны чорудуп турган.
«Салчак Тока:
- … Ол черниң директору деп кижиниң шалың-акшазы чок, ам дээрезинде обкомнуң инструктору болуп ажылдаар силер – бодалынар чүл? –
- …Чаа чүүлдүң сураан дыңнаан дээрден башка, специалист кижи эвес мен, дарга, солун ажылдакчызы кижи меңээ берге-ле боор…Өске кижиден көрүп көөр силер бе?...
- … Силерни бис белеткеп, өөредип алдывыс, силер ажылдавас болзуңарза, кым ажылдаар чүвел? Билбес чүвезин өөренип алыр болгай!...Кол айтырыг –тыва кадрларны канчап өөредип, белеткеп алыр бис? Редакциялардан улустуң ат-сывын долузу-биле бижээн даңзызын меңээ эккеп беринер, даргалар-биле чугаалашкаш, айтырыгны шиитпирлээр мен!».
Ынчаар-ла Маады Сандро Давааевич телестудияның баштайгы директорунга томуйлаткан. Радио талазы-биле Комитеттиң даргазы Николай Дамбааевич Шиирипей – топтуг-томаанныг, тургустунуп келген айтырыгларны өзээнге чедир хынамчалыг, бүгү талазы-биле өөренип көөр, ажылдакчыларга чедимчелиг тайылбырлап бээр удуртукчуларның бирээзи турган.
Ол үеде Тывага кончуг «эптиг» арга тургустунуп келген. Барнаул хоорайда чаа телестудия ажыттынары билек, Бийск телестудиязын «хаапкан». Бүгү республиканы Төп телестудия «хандырыптар» болган. Тывада телестудия туттунуп эгелей бергенин дыңнааш, хагдынган Бийск телестудиязының ажылдакчыларының чагаалары удаа-дараа шуужуп кээп турган. Сандро Давааевич ол медээни Салчак Тока-биле үлешкен: «Ол-бо черлерден ийи-чаңгыстап мергежилдиг дикторларны, журналистерни чыып турбайн, Бийск студиязының кол-кол специалистерин чалап алзывысса, кандыгыл? – деп айтырыг киирерге, Салчак Калбак-Хөрекович ол-ла дораан деткээн.
Хары угда 3 өг-бүле база 2 «боттаңнап» келген тускай мергежилдиг специалистерни ол-ла дораан чурттаар бажың-балгат, өрээл-биле хандырган. Олар кымнарыл дээрге диктор Сергей Кондинкин, режиссер Галина Гаркавая, телеоператор Валентин Клиндухов, кинооператор Юрий Косарьков олар-дыр.
Арга-дуржулгалыг улустуң ажылынга даянып алгаш, Тыва чуртувуста чаа тургустунуп келген телевидение деп «чүвениң» ажылын канчаар организастаарыл, кандыг янзылыг көргүзерил, видеокамера деп чүл, ооң мурнунга канчаар олурар, микрофон деп чүл, ону канчаар ажыглаар база канчаар чугааланырыл дээш-ле, айтырыгылар-ла хөй турган. Ооң шуптузун Бийскиден чалаттырып келген арга-дуржулгалыг улустан өөренип, тыва журналистер боттарының бот-идепкейин көргүзүп, чаа-чаа солун бодалдарны, саналдарны киирип ажылдап чораан.
Сергей Дмитриевич Кондинкинни тыва чон аажок таныыр, билир турган. Ол чүгле диктор эвес, бедик арга-дуржулгалыг журналист болгаш хүндүлээчел, эвилең-ээлдек кижи-ле болгай. Тыва телевидениениң хөгжүлдезинге үнелеп четпес ачы-хавыяазын киирген, эш-өөрүнге дузааргак, идегелдиг кижи деп ам-даа сактып чоруур мен. «Экии, эргим эштер! – деп, чугааланып эгелей бээр, ооң хоюг болгаш өткүт, тода үнүн, шевергин даштыкы овур-хевирин ак-көк экранга бүгү Тываның чурттакчы чону көрген дээр болза, хөөредиг чок. 1966 чылда ол чаа-ла 28 харлыг турган. Амыдырал-чуртталгазының хып дээн чалыы үезинде чогаадыкчы үзел-бодалдарлыг ажылгыр-кежээ кижи чораан дээр болза, черле маргыш чок деп бодаар мен.
Ол аразында телестудияның дериг-херекселдерин четчелээр ажылдар база эгелээн. Ооң-биле чергелештир соңгаар, улуг хоорайларже, тыва аныяк оолдарны өөредип чоруткан. Инженерлер Артас Тимур, Ондар Дакан-оол, оларның соон дарый Куулар Маадыр, Шоев Иван, Люндуп Борис, кинооператор Монгуш Карма дээш барык 7 хире хып дээн аныяк кижилер «Ада көрбээнин оглу көөр» деп үлегер домакты бадыткааннар. Өөренип алгаш келгеш, тыва чоннуң аразында телевидение талазы-биле бедик мергежилдиг, тускай эртемниг кижилер болганы чугаажок.
Ол дээрге техниктиг талазы-дыр. А кол-ла чүве – журналистер болбайн канчаар. Кандыг-даа ажылды эгелеп алыры ындыг амыр эвес болгай. Ол үелерде шупту айтырыг чогаадыкчы дилээшкинде, тускай, онзагай көрүште, шыңгыы хыналдага чоруп турган. Чамдык таварылгаларда ындыг «шилилгеге» Салчак Тока бодунуң «сөөлгү сөзүн» чугаалап, деткип, арай чигзинчиг чүүлдерге ойталаарын сүмелеп, колдуунда чогаадыкчы ажылдакчыларга «хостуг эргени» берип турган.
«Эң баштайгы» деп хүндүткел-биле адаар кижилерниң аразында бир дугаар ак-көк экранга «арны көстүп», сөс-домак номчаан дикторга Борбаа Монгуш хамааржыр. Ынчан ол республикада ниитилел-политиктиг «Шын» солунга стенографист-машинакчылап ажылдап турган Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми чурттуг, хып дээн аныяк кыс. Борбааны ол үеде көөрге, шевергин, бодунуң алдынары-даа бүдүштүг, бөдүүн, оожум аажы-чаңныг кижи боорга, өөредип алганывыс ол» – деп, Сандро Маады дарганың сактып чугаалап олурганы тыва радионуң фондузунда кадагалаттынган.
Тыва телевидениениң 55, тыва радионуң 85 харлааны сеткил-сагышта сактыышкыннар долган юбилейлиг чылда, Борбак-кыс Койнааевна Монгуш дүүн чаа болган чүве ышкаш, телевидениеге ажылдап эгелээнин сактып чугаалады:
– «Ынчан 20-ле харлыг мен. Эгезинде чөпшээрешпейн шаг болган мен – та чүү деп чүве ол, телеэкран, телевидение деп... Даргаларның чугаазындан эртер эвес – даанган ажылымны ак-сеткилдиг улуг сонуургал-биле күүсеткен мен. Студияда чырык – янзы-бүрү лампалар – оларның хөйүнден кижи караа шуут чылчырыктаар! Сактырымга-ла, бүгү-ле эът-бодум доңган-даа дег, дидиреп-ле эгелээн! Ынчалза-даа бодумну холга ап, ыяк туттунуп алгаш, чонум мурнунга багай эвес көзүлген мен – даргалар мени мактап турганын сактыр-тыр мен. Эргим телекөрүкчүлер! Ак-көк экранда бир-ле дугаар ужуражып тур бис…» деп эгелеп алганымны черле утпас мен…»
Баштайгы профессионал тележурналист Дакан-оол Ондар Тыва телевидениениң хоочуннарынга бодунуң сактыышкыннарын база арттырган: «1966 чыл чаа-ла эгелээн, Ломоносов аттыг күрүне университединиң журналистика факультединге дөрткү курска өөренип турган мен. Тыва чуртувуста телевидение ажыттынар деп чугаа Москвада өөренип турар бүгү-ле студентилерниң аразында дыргын тарай берген. МКУ-нуң журналистика салбырында өөренип турар болганымда, өске черлерде өөренип турар студент эш-өөрүм меңээ телевидениени тургусчуп эгелезиңзе чүл, дээн хевирлиг санал-оналды киирип турар чүве. Шынап-ла, 4-кү курс дээрге колдуунда-ла өөредилге программазы дооступ турар үези, а 5-ки курска чүгле диплом ажылын база күрүне экзаменнерин дужаар болгай. Ынчан Радиокомитет даргазы Николай Дамбааевич Шиирипейже чагаа чоруттум, ооң харыызы дораан келди. Ында мынчаар харыылаан: «Дүрген чедип кел, ажыл-даа, чурттаар бажың-даа бар» – дээн. Шылгалдаларның чамдыызын эртежик-ле дужаагылапкаш, 1966 чылдың март айның төнчүзүнде чуртумче чаныпкан мен».
Ол үеде улуг хемчээлдиг дамчыдылгалар-даа эвес, анаа кыска-кыска фото-чурумалдар, дикторларның орус-тыва дылдарга чугаалаар чүүлдери үнүп турганын хүндүлүг номчукчу билип олур боор. А диктор кижини көргүзерде, чаңгыс эвес, мында хөй-ле улустуң ажылы бар: эфирже үндүрер режиссер, ооң дузалакчызы, студияга свет салыр (осветитель) чырыдыкчы, дикторну көргүзер телеоператор, аппаратураның шынарлыг ажылын хынаар тускай инженер, сөзүглел бижээн редактор, ол сөзүглелди дикторнуң чугаалаарынга чазыг чокка парлаар машинакчы, чогаадыкчы тырттырар бөлүктү автомашинага чедирер чолаачы дээш коллективтиг күш-ажыл, кижи бүрүзүнүң кызымак, чаңгыс демниг ажылы чаңгыс дамчыдылгада.
Кызылдың телестудиязы ажыттынган соонда, ооң чанынга тыва радионуң оран-савазы база туттунуп эгелээн. Ол тудугга журналистер өмек-дөмек болуп, дыштаныр хүннерде тудугжуларга дузалажып, «шефтежип», субботниктерге ажылдап турганнар. Тыва радионуң бажыңын 1972 чылда тудуп доозупкан. Радиожурналистер чаа, делгем, чырык өрээлдерлиг, ол үении-биле тускай профессионал радиоаппаратуралыг болганнар.
Кызылдың телестудиязының төрүттүнген хүнү 1966 чылдың июнь 12-де деп доктааткан: Оон бээр хөй-ле чылдар эрткен. Тыва телевидениениң тургузукчулары ам бистиң аравыста чок-даа болза, оларның соонда хөй-ле аныяк салгал ажылдаан. Бо хүннерде мырыңай 3-кү, 4-кү салгалдың (династия болган) тележурналистери ажылдап чорлар. Үстүнде адааным «баштайгы хараачыгайлар»-биле чаңгыс коллективке ажылдаар аас-кежиктиг болдум. Амгы үениң аныяк журналистеринге шын болгаш чедингир медээлерни бижип, көргүзүп, дыңнадып турарын, ол ышкаш оларның бижээн сөзү чечен-мерген, быжыг болгаш идегелдиг болурун күзедим!
Лидия ДОНГАК,
Тыва телевидениениң хоочуну.
