МОНГУЛ-ООЛ БИЧЕ-ООЛ КЫРГЫС ОГЛУ ДУГАЙЫНДА САКТЫЫШКЫННАР

7 ноября 2021

68

«Агым хем боолбас,

Алдарлыг ат балалбас»

(Тыва улустуң үлегер домаа)

Алыс төрүмелинден салым-чаяанныг удуртукчу, Тываның улуг мөгези, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Монгул-оол Биче-оол Кыргыс оглу эки мөзүлүг кижи чораан.

Ооң ачазы базарга-ла көк, эдерге-ле хек, кайгамчык каас-чараш чурумалдыг оран – Хендерге чурттуг кыргыстар төрел бөлүүнден. Авазы Улуг-Хемниң Эъжим Адыг-Түлүштери уктуг.

Биче-оол 13 кады төрээннерниң эң хеймери болган. Хөй ажы-төлдүг өг-бүле өөрүшкү-маңнайлыг азыранчып олурда, Адыг-Түлүш Хемчик-оолду аттырып каан дарга ачазын аңаа чыпшыр көргеш, «Контр сен» дээш тудуп-хоругдаан. Хөй ажы-төлүн чааскаан азырап, өстүрер берге салым-хуу авазы Чазым кадайга онаашкан.

«Контр оглу сен» дээш школага Биче-оолду эш-өөрү көрбестеп, пат-ла турган. Ол шак ындыг шыңгыы, берге үелерни сөөлүнде мынча деп шүлүктээн:

Ойнаар бодаан өөрүмден,

Оглаа аът дег дезер турдум.

Дарга-бошка көргенимде,

Талыя бээр чиктиг турдум.

«Контр оглу» дээштиң,

Кочуладыр, кызагдадыр.

Кончуургактар ажы-төлү

Холум долгап, эттеп чораан.

Биче-оол Кыргысовичиниң чаш, чалыы чылдарында «Контрнуң оглунуң» мурнунга дүмбей дүннер-даа, дүжүметсиг көрүш-даа санап четпес турганын боду сактып чугаалаар кижи.

Ынчалза-даа ол кадыг-берге үелерни бодунуң быжыг тура-соруу, кызымаккай чоруу-биле ажып эрткен дээрзин чон билир. Ынчалдыр бодунуң мурнунга көрдүнген үүле-чолун чоорганналган чонунуң, хөйлеңнелген хөйүнүң улуг деткимчези-биле чаалап алган.

Эки мөзүлүг, төлептиг аажы-чаңы-биле чон мурнунга ат-алдары делгереп, ал-боду уйгу-чыдын чок ажылдап чораанын үе сактып арткан. Ооң допчу-намдарындан шүлүктээн үзүндү:

Чазаг черге шала часкаар

Чазым кадай эъди аарааш,

Оол төл божуп чиигеп алган,

Оолдуң адын Оолак дээн.

Амдыы бичии Оолак күжүр,

Ааткыышка өзүп келгеш,

Аалдар кезип, тараа соктап,

Аштап-түреп өзүп келген.

Контрнуң сыскындызы

Койгун ышкаш коргуп чорааш,

Кокпа оруун чандыр баспайн,

Кончуг эр бооп, шериг чораан.

Аштап-түреп чораан болгаш,

Армияга тергиин болуп,

Офицерге чедир депшээш,

Омак-хөглүг чанып келген.

Биче-оол Кыргысовичиниң төрээн чери Хендергени мен эки билир мен. Чүге дээрге мээң өөм ишти Анай Балчыровна база аңаа төрүттүнген. «Базарга-ла көк, эдерге-ле хек» дээр кайгамчыктыг онза-чараш чурумалдыг, оът-сиген, чечек-чимис, саглаң ногаан шынаа – чурттаксанчыг чер-ле болгай.

«Хөйнүң караа көскү, хөмүр хүлү изиг» дээр, Хендергени кажан-бир шагда көре бээр боор силер, хүндүлүг номчукчу.

Биче-оол Кыргысович чонунга, чери-чуртунга ынаа-биле «Чуртум биле чонум кончуг» деп бодунуң чогааткан шүлүктер чыындызын 2005 чылда чырыкче үндүрген. Ол шүлүктериниң аразында «Хендергем бар» деп шүлүү чечен-мерген сөзү-биле онзаланып турар.

Дойду куштар үнү долган,

Тоолдарда ораннар хөй.

Оон артык каас-чараш,

Оргу-делгем Хендергем бар.

Көвей малы девээленген,

Хөлчүк биле Ажыг-Карам,

Аразында чарыш чарлааш,

Адааннажып турган ышкаш.

Чажымайдан чаңчыкканым,

Чаламамны, Могайымны,

Өскен-төрээн хемим унун,

Өске черге орнавас мен.

Чеди-Хөлдү багааланган,

Чечек шыпкан Хендергемге,

Аңдаштанып, эргеленип,

Аян ырым ырлаксаам кээр.

Биче-оол школа дооскаш, Ийи-Талга «Жданов» совхозка трактористеп турда, шеригже кыйгырткан. Шериг хүлээлгезин 1959-1962 чылдарда Герман Демократтыг Республикага эрттирген. Шеригден офицер эргелиг төрээн Тывазынче ээп-чанып келгеш, ол-ла чылын Улуг-Хем райкомунуң инструктору болуп ажылдаан. Ажылчын намдарын «ҮТКА-ның 25 чылы», «Күш-ажылдың хостуу» совхозтарның хостаткан комсомол секретары болуп уламчылаан. 1972 чылдан эгелеп совхозтарга салбыр эргелекчилеп, ажылчын комитет даргалап, партком секретарьлап ажылдаан соонда, «Жданов», «Советтиг Тыва», «Арыскан» совхозтарга директорлаан.

Ол Хендергеге ажылдап турар үеде Ак-Тал суур быжыг сагылга-чурумнуг деп санаттырып турган. "Жданов" совхозтуң шээр малы ынчан хову сыңмас өскен турганын чон билир. Совхоз эът, сүт, дүк дужаар планын үргүлчү ажыр күүседип турган. Фермада инектерни чай, кыш дивес, бүдүн чыл дургузунда саар турган. «Эки кылган ажыл – элеп-читпес алдар» деп чүвени Биче-оол Кыргысовичиниң ажылынга ак-сеткилдии-биле, уйгу-чыдын чок ажылдап чорааны херечилеп турар.

Тываның улуг Наадымынга шүглүп чораан улуг мөге-даа болза, ол спорттуң бүгү хевирлерин деңге деткиир турган.Ак-Тал суурнуң стадиону ол үении-биле алыр болза, республикада чаңгыс борбак үлегерлиг көдээ стадион турган деп болур. Хендергениң көгү-шыгы чедер-даа болза, хол бөмбүү ойнаар шөлдү манзалап каан турганы ойнакчыларга дыка эптиг байдалды тургускан турган. Анаа эвес Ак-Талдың хол бөмбүкчүлери ынчан республика чергелиг шыырак командалыг турганы ол. Б.Кыргысович боду ойнай бергенде, бодундан оранчок арган-дорган ойнакчылардан адак-бышкаа чиик, өрү шурап тургаш халдап, бөмбүктү кагары амга чедир каракка көстүп кээр.

Совхозтуң чылгы малы база Хендергениң чайлагларын шыва ала берген өөр-өөр оъттап чоргулаар чүве. Челер-маңнаар чүгүрүк аъттар оларның аразынга хөй турган.

Монгул-оол дарга уран чүүлге база тергиин салым-чаяанныг кижи. Чораан черинге каткы-хөг, ыр-шоор, баштак чугаа куттулуп келир, ол кижини хей-аът киирер турган. Кожамык күүседи бергенде, аңаа кым-даа бырашпас турган деп болур. Баштак кожаңнарны боду удур чогааткаш, ырлай бээри дыка солун.

Кончуг чараш Тывамайга

Кожа-деңге кылаштажып,

Горбачева Раяның

Колдуунайдан четкен болза…

Буурул баштыг тайга-сында

Буур, булан бустааны дег,

Пугачева Алланың

Будун чылдып берген болза!

«Тывада бир ашак бисти алгап-ырлап тур деп олар билир эвес» – дээш, серт-даа дивес каттырып каар кижи.

Бодунуң үезинде кады хүрежип чораан эштериниң дугайында баштак одуруглар-биле шүлүктеп чугаалаар чораанын ам-даа сактыр мен.

Сүүр-оол мөге кырыза-даа,

Сүртенчиг-даа улуг-чаагай.

А ооң душтуу Деспи чаавай

Ойнаар-кыс-даа сагындырар.

Наадымнарга шүглүп чораан,

Найдан-оолдуң даңгыназы

Кожа-кады базыптарга,

Колдук адаа безин четпес.

Саттың оглу Даңзы-Белек,

Шары биле буга-ла ийин.

Чанындаазы Ниназы

Сайда орган сайлык ышкаш.

Биче-оол Кыргысовичиниң ыры апарган шүлүктери база бар. Оларның бирээзи «Баштак ырлыг кадайлар бис».

Уруг-дарыг өстүрерде,

Уйгу-дыш чок, эриг баарлыг.

Ашактарның чүрээн туткан,

Ажыл-ишчи кадайлар бис.

Бажың ишти аштап, аайлаар,

Паштаныр-даа, даараныр-даа,

Кылыр ишти кыңчыктырбас,

Кызымаккай кадайлар бис.

Хостуг үе тыпты бээрге,

Холдарывыс халас орбас.

Кезер, быжар, аргыыр, илер,

Кежээ, шевер иелер бис.

Эмчи, саанчы, хойжу, башкы…

Эртемивис янзы-бүрү,

Амыдырал аайы-биле

Алдын холдуг кадайлар бис.

Кадайлар-ла кады чорза,

Кадыг-бергээ кайыын торлур.

Багай эвес чуртталганың

Баажызы бистер боор бис.

Ам бо хүнде Монгул-оол Биче-оол Кыргысовичиниң ады-биле Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайның стадионун адап кааны улуг ужур-уткалыг. Ол езулуг улуг спортчу чораан. Тыва хүрешке республикага шүглүп чораанындан аңгыда, ол Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң тыва, бурят хүрештеринге каш дакпыр чемпиону база турган. Ол РСФСР-ниң спорттуң национал хевирлеринге спорт мастери хүндүлүг атты чаалап алган.

Ол аныяандан чүгле хүрешке, хол бөмбүүнге сундулуг шыырак спортчу эвес, чадаг чарышка, хаактаарынга болгаш бокска безин эки көргүзүглерни чедип ап чораан.

Биче-оол Кыргысовичиниң үш кызы, чаңгыс оглундан уйнуктары, эчимнери хөй. Олар күдээлери, кенни-биле кады чонунуң аразында адазы ышкаш чоргаар, хостуг өзүп-мандып ажылдап-чурттап чорууру өөрүнчүг.

Өөнүң ишти Чечек Александровна Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы, күш-ажылдың хоочуну, чоннуң ажы-төлүн эртем-билигге чедирип чораан буянныг башкы. Ол ам бо хүннерде уругларының ажы-төлүн өстүржүп, оларга өмек-дөмек болуп чурттап чоруур.

Биче-оол Кыргысович Монгул-оол чораан болза, база-ла ажы-төлүн көрүп, оларның эртем-билиг чедип ап, чонунуң аразында төлептиг ажылдап-чурттап чоруурунга чоргаарланып, өөрүүр ийик. Ол ышкаш чүгле Улуг Улуг-Хемниң (Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннар болгаш Чеди-Хөлдүң Хендерге, Хөлчүк сумулары катай хаара) эвес, а бүгү Тываның спортчуларының Россияда, Европада, Азияда, делегейде тергиидеп турарын көргеш, та кайы хире амырап, өөрүп олурар ийик…

Тываның улуг Наадымнарынга боду шүглүп чораан болгаш, амгы үеде Улуг Улуг-Хемниң мөгелери Отчуржап биле Монгуш Айдыңнар республика Наадымынга шүглүп каарга, Биче-оол Кыргысович өөрээнинден дээрге чедир девип-самнап турар турганы чугаажок…

Бистиң аравыска чораан болза, бо чылын 81 харлаан турар эжим, Тываның төлептиг, ховар оглу Монгул-оол Биче-оол Кыргысович дугайында сактыышкыннарым-биле үлештим, хүндүлүг «Шын» солуннуң номчукчулары.