Бо болуушкуннуң кажан болганын тодарадыры ам берге. Оон бээр чүс ажыг чыл болганы чугаажок.
Бир чылын Хемчикке улуг хамчык – халдавырлыг аарыг тараан турган. Та, сарыг-дымаа (чума), та, быжар-дымаа (оспа) чүве. Тывалар чеже-даа тарамык аалдар бооп чурттап турза, ынчан чамдык өглерниң ыжы бурулавайн, ээн артып турган. Ада кижиге өртемчейде эң-не эргим эртине – ажы-төлү болгай. Ынчангаш бир ашак ийи угбашкы уругларын Тайга Артынче, Барыын Саяннар ындынче, дүмбей эзимнерлиг черже эдерткеш, чорупкан. Ол оранда аң-мең кижи танывас чер болган: элик-хүлбүзү деспейн, өөр оъттап чоруур, кушкул, кара-кужу чүгле кижиден чайлай ужар.
Демги ашак танывазы хемни куду баткаш, дилеп чораан черин тып алган – чалым хаяда кижи дуртундан бедик черде делгем аастыг куй турган. Үш адашкы куйнуң аксын шеттер-биле чүгле кижи кирер черлиг кылдыр дуглап алганнар. Маңаа ажыг кышты-даа чайлыг ажып болур: кылаң кара суглуг хеми чанында, кургаг, өртке алыскан сыралар бүдүн арга дег. Ашактың 15-16 харлыг уруглары кара чажындан чодуу-торлаа дузактап, өрге-күжүген союп, кежин херип билир турганнар. Аът кудуруундан дузак эжип аар хыл база хөй. Ашак уругларынга черниң черинге бергеге торулбайн, канчаар амыдыраар аргазын айтып бергеш, аал-чуртунче кылаштап ажа берген.
Кыш ашкан. Хемчикке улуг хамчык алыр улузун дуу оранче ап алгаш, ора-сомазы чок чиде берген. Беш айда, хар эрий бээрге, ашак Тайга Артында уругларынче сагыжы саргый берген чадаг ажып келген. Тайга Артының Хемнер-Сугнуң адыры болгу дег, ат-сывы билдинмес хемни куду бадып, уругларын арттырып каан куй чоогунга чоокшулап кээрге, каткы-шимээнниг уругларының ыыды, ыры-кожамык дыңналып келген: «Кежии-ле чок Хемнер-Сугну, кержек-биле каскан болза. Оруу-ла чок бо-ла хемни озук-биле каскан болза!»
Ашак арганы эрте бээрге, уругларының чаактары кызыдыр долбанналы берген, чаш талдар будуундан мургу долгап алган, ону этсип, чазын катап дирилген бойдус-биле деңге өөрүшкүзүн ынчаар илередип турганнар-дыр!
Карачал, көшкүн ашак чер кырында өртээ чок эртинезин – уругларын чер-делегейни шыва алган халдавырлыг хамчыктың аспаандан ынчаар камгалап алган. А чон ол ат-сывы чок ол хемни оон бээр-ле Мургулуг деп адай берген дээр чүве. Адазының ачызында кижи четпес ырак оранга амыр-менди кыштаан уругларның буянныг кую – Кыстар-Кую апарган.
Автордан: Соңгу Тайга Артында Мургулугга дииңнеп-киштеп чаңгыс эвес катап чораан мен. Ол амгы Саян-Шушенск заповеднигиниң ындында Хемчиктен аъттаныр болза, 4-5 хонуктан ара чок ырак черде. Аңаа одаг кыдыынга бо төөгүнү кижи албан катап-катап дыңнаар чораан. Эң баштай ону дыңнааш: «Тайга-таңдыларга кажааланган, арыг агаар, суглуг Тыва чуртувуска халдавырлыг хамчык аарыгларны чүгле өске черлерден келген чон тарадып турганнар болбайн аан. Тывалар шаг-шаандан тура, коргунчуг халдавырлыг аарыглардан ажы-төлүн камгалаар арганы билир турганнар-дыр, ол дээрге түр үеде өске кижилер-биле харылзашпайн, ужурашпайн, шыдамыы-биле чаасканзыргай байдалды шыдажып эртери турган-дыр» деп ынчан бодаан мен. Мээң катым болур хоочун аңчы Ондар Коңгар-оол ол оранда одаавыска: «Кыстар-Кую Мургулугну куду чораан, бир катап аңаа чедип, көрген мен» – дээр чораан.
Бо төөгүге үндезилээш, чогаалчы Феликс (Ондар) Сеглеңмей «Аңчы угбашкылар» деп кайгамчыктыг солун чечен чугааны чогааткан болгай. Совет үеде халдавырлыг аарыг-биле холбашкан төөгүнү бижиири, ынчангы езу-дүрүмге дүүшпес турган, ынчангаш сураглыг Сеглеңмей чогаалчывыс ында болуушкуннарның ужур-утказын өскертипкени ол.
Маадыр-оол Ховалыг, улустуң чогаалчызы. #Шын
