Найысылалдың хөгжүлдези

ШАНХАЙДАН НЬЮ-ЙОРК ЧЕДИР АЯН-ЧОРУК

Тыва Республиканың на­йысылалы Кызыл хоорай дугайында  эртемденнер, чогаалчылар болгаш композиторлар чеже-чеже төөгү барымдаалыг эртем ажылдарын, шүлүктерни, ырыларны биживээн дээрил. Кызыл-Эник Кудажы, Леонид Чадамба, Александр Даржай, Чооду Кара-Күске дээш оон-даа өске.

Ынчалза-даа журналистер аразында база чогаал ажылынга хандыкшылдыг улус эвээш эвес. Оларның бирээзинге,  амгы үеде бистиң аравыста чок, КТРК “Тываның” радио, телевидение студиязынга кады ажылдап чораан коллегам, чоок эдержип чораан акым болгаш чаңгыс чер-чурттуум, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыргакы чурттуг Вячеслав Сумбаевич Монгушту хамаарыштырып болур. 

Вячеслав Монгуштуң 1996 чылда “Тыва Республика” солун­га “Шанхай, Пентагон” деп аттыг би­жээн чүүлү мээң сонуургалым  хаара туда берген. Ону ном­чааш, аңаа “чалгынналгаш”, 2019 чылда, “Шын” солунга улуг эвес чүүлдү парлаткаш, 2020 чылда, “Шанхайдан Нью-Йорк чедир...” деп дамчыдылганы “Тува 24” телеканалга белет­кээш, эфирже үндүрдүм. Дараа­зында үстүнде ады кирген репортажтың сценарийин силерге бараалгадыр-дыр мен.

...Россияда сая-сая чурттакчылыг улуг хоорайлар – мегаполистерге деңнээрге, хөй-даа эвес чүс ажыг муң чурттакчылыг адыш оюу дег, төрээн Ты­ва­выстың найысылалы Кызыл дугайында чүнү билир бис, эрткен үеже хая көрнүп, улуг эвес аян-чоруктан кылыптаалыңар...

“Каа-Хем биле Бии-Хемниң каттышканы Хавырга дааның эдээнде Хем-Белдири деп чер­ни, 1914 чылда — Белоцарск, 1918 чылда — Урянхайск, 1920 чылда — Красный, 1925 чылда — Кызыл деп адап эгелээн.­ Келир салгалдарның хосталгазы, хамаа­рышпас чоруу дээш  эрес-дидим маадырлыг кызыл шеригжилерниң болгаш пар­ти­заннарның төккен ханы хилис барбаан, Кызыл хоорай деп ат ыдыктыг, ханы утканы илередип турар.

Ийе, Кызыл хөй-даа эвес каш-ла микрорайоннарлыг. Хоо­райның төвү, Хавак кыры, Мурнуу, Чөөн талазы, Ыраккы Каа-Хем болгаш оң, солагай талакы эриктерде чурттакчылыг черлер деп каш кезекке чарлыр.

Ийе, Тываның найысылалында ниитизи-биле 476 хире кудумчу бар. Ооң иштинде теректер болгаш өске-даа ногаан ыяштар тарып олуртуп, чаагайжыткан узун делгем кудумчулар болгаш кудумчу белдирлери, парк­тар, сесерликтер кирип турар. Ынчалза-даа Кызылда чоннуң адап кааны солун, хөктүг аттыг бу­луңнар-ла хөй. Ам ооң дуга­йын­да силерге таныштырарын оралдажып көрейн.

Хоорайның даг кыры дижиривис кезээнде “Шанхай” деп аттыг "сууржугаш" бар. Чогум Шанхай дээрге КУР-нуң 24 млн. ажыг чурттакчылыг эң-не сайзыраңгай, чараш хоорайларының бирээзи болур. А бистиң Шанхайывыс шупту дөрт аал чурттаар бажыңнарлыг, кызыы, муңгашталчак кудумчуларлыг хоорай ортузунда хензиг ортулук. Аразы чоок туттунган, бичежек бажыңнарда эжен эңмежок кижилер чурттап турарын көргеш, бир сагынгыр-тывынгыр кижи ол сууржугашты "Шанхай" деп адай тыртып каан хире.

Кызылдың база бир солун булуңу найысылалдың мурнуу кезээнде чон аразында Пентагон деп аттыг бажың болур. Пентагон дээрге, Американың Каттышкан Штаттарында бригада болгаш армия генералдарының ажылдап олурары камгалал яамызы болур, ол бажың долгандыр тудуш беш-адыр хевирлиг туттунган дээрзин билир бис. А бистиң Кызыл хоорайда Пентагон, чартык беш адыр азы “С” деп үжүк хевирлиг туттунган. Ындыг-даа болза Кызылда Пентагонга дөмейлежир оон өске ындыг бажың чок. Ол бажыңны Пентагон деп адап, чон аразын­га нептереткен, шериг херээн эки билир тыва эр кижи, ылаңгыя Американың Кат­­тышкан Штаттарының улуг шериг албан-дужаалдыг кижи­лериниң дугайында хөй киноларны көрген бооп чадавас.

Оон аңгыда, Кызыл хоо­райның Кочетов кудумчузунда Санта-Барбара деп Америкада бир хоорай адын эдилээн бажың база бар. Төп телевидениениң ийи дугаар каналынга (ВГТРК) 1992-2002 чылдарда, барык 10 чыл дургузунда үнүп турган, 2137 сериялыг “Санта-Барбара” деп кинофильмни көрбээн, дыңнаваан кижи чок. Ол сериалдың эгезинде үнүп келир видеочуруунда арка бар. А Кызылда чаңгыс-ла аркалыг бажың Кочетов кудумчузунда ийи дугаарлыг бажың болур, ынчангаш кызылчылар Санта-Барбара деп адай берген. Ооң чурттакчыларының аразында Сиси, Джина, Мейсон болгаш Иден деп аттыг чурттакчылар чок-даа болза, шынап-ла солун бажың.

Кызылдың база бир солун бу­лу­ңу хоорайның чөөн талазында туттунган. Нахаловка деп чурттакчылыг черниң адын орус дылдан тыва дылче очулдурарга чөпшээрел чокка, кара туразында дээн утканы илередип турары билдинип кээр. Эрткен вектиң 1970-1980 чылдарында,  Кызылга чурттаар оран-сава чок улус бажыңнарны маңаа кара туразында тудуп ап турган. Сөөлүнде барып келзе-келзе, улуг суур мында турупкан. Амгы үеде бай кижилер Нахаловканың чанында 2-3 каът коттедж бажыңнарны тудуп алган. Шаанда кижилер бажыңнарны маңаа  корга-корга, чажырып тудуп ап турган болза, ам улуг орду дег коттедж бажыңнарны бай-хөреңгитен кижилер чөпшээрел езугаар тудуп алыр апарган. Сөөлүнде барып, бичежек бажыңнарлыг Нахаловка республиканың эң бай кижилериниң "алдын" сууру апаар чадавас.

Кызылда Америкада Нью-Йорк хоорайның адын эдилээн­ бөлүк бажыңнар база бар. Ол дээрге Кызылдың мурнуу чүгүнде 1989 чылда туттунган № 41 тос каът бажың болур. Бо бажыңны кы­дыын­дан көөрүңге, шынап-ла киноларда тырттырып каан Нью-Йорк кара олчаан. Сактырыңга ол хоорайже океан таварыштыр Европадан эжиндирип келген ышкаш болур сен.

Тыва Республикавыстың на­йы­сылалы Кызылдың чамдык солун булуңнарын силерге таныштырарга мындыг-ла дыр. Ийе харын, Кызылда солун төөгүлүг бажыңнарның, микрорайоннарның аттарын чон чогаадып, адап каан. Чоннуң чечен-мергени, сагынгыр-тывынгыры моон көстүп келир. Хүндүлүг номчукчу, а чүге бо чүүлдү бижий бердиң деп айтырар болзуңарза, найысылал Кызылдың кудумчулары, бажыңнарының онза-солун төөгүзү кажан-даа уттундурбас, ылаңгыя амгы үениң аныяк-өскени ону билип алзын деп харыылар-дыр мен. "Төрээн черим Кызыл хоорай, төөгүге  делгерезин!" – деп, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның бир шүлүүнден одуруглар-биле бо бижээн сөзүглелди доозайн.

Автордан: Бо бижээн чүүлүм дээрге, “Тува 24” телеканалга “Шанхайдан Нью-Йорк” чедир деп дамчыдылганың сценарийи деп үстүнде бижидим.  ВКонтакте, Инстаграм социал четкилерде бөлүктерге репортаж үнген соонда, дамчыдылга телекөрүкчүлерниң улуг сонуур­галын оттурган. “Дворяннар уязы”, Башня”, Кызылдың чанында, “Простоквашино” деп улуг эвес, чаңгыс кудумчулуг көдээ суур, “13-кү район”, “Титаник” дээш чечен-мерген болгаш сагынгыр-тывынгыр чоннуң адап кааны, оон-даа өске солун, хөк­түг аттыг булуңнар, кудумчулар болгаш микрорайоннар дугайында база чырыдарын дилээн. Ынчангаш, “Тува 24” телеканалга  база “Шын” солуннуң арыннарынга бо тема ам-даа уланчылыг болуру билдингир.

Мерген Ондар.