Чөөн-Хемчик кожуунда
Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазында төлевилел эргелелиниң кол специализи Аржаана Тамдының «Мурнады хөгжүдер төлевилелдер» боттанылгазының дугайында айтырыгларынга тайылбыры мындыг:
— Мурнады хөгжүдер национал төлевилелдиң шугуму-биле хемчеглер Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде боттанып турар. «Өөредилге» национал төлевилелдиң шугуму-биле Чөөн-Хемчикке хөй ажылдар кылдынган. Чадаананың №1, №2, №3 ортумак школаларынга болгаш Теве-Хая ортумак школазының баазазынга 1 млн. 590 муң рубль түңнүг «Өзүлдениң демдектери» төптерин ажыдып тургуcкан. Ооң кол сорулгазы өөреникчилерни амгы үениң чаа информация технологияларынга, база IT- билиглерни чедирери болур.
Чадаана, Шеми, Баян-Тала, Теве-Хая, Бажың-Алаак, Хөндергей ортумак школаларының баазазынга чаа үениң «чурагайлыг ниити өөредилге делгемнери» («Цифровая образовательная среда») деп чаа кабинеттер ажыттынган, ооң кол сорулгазы сан-чурагайлыг өөредилге хүрээлелин тургузары-дыр.
Чыргакы ортумак школазының баазазынга 2 млн 272 мун рубль өртек үнелиг акша-хөреңгилерге спорт залдарның капитал септелгезин кылып чорудары-биле тендер ажылы доозулган, амгы үеде түңнел ажылдар чоруттунуп турар.
Чадаанада «Родничок» уруглар садының капитал септелгезин кылыры-биле база дериг-херекселдер садып алыры-биле 568 муң рубльдиң төлевилелин Тыва Республиканың Чазааның деңнелинге камгалаан, керээ чардынган, капитал септелге ажылы кылдынган, ол ышкаш Хорум-Даг ортумак школазының девискээринге чаа спортчу шөлчүгешти кылыры-биле тендер ажылы доозулган
«Хоорай болгаш сумуларга кижилерниң таарымчалыг чурттаарынга эптиг байдалды тургузары» төлевилелдиң шугуму, негелдези-биле ажылдар боттанып турарын төлевилел эргелелиниң кол специализи Аржаана Айдановнаның тайылбыры мындыг:
– Чадаана хоорайда «Культура сайзырадыр төптүң» девискээриниң баарын чаагайжыдар (90 дөрбелчин метр брусчатка-материалды чадып кылган), арткан ажылдарны дараазында чылдарда уламчылаар
Теве-Хая сумузунга кат-чимис өстүрер сесерлииниң чаагайжыдылгазынга 271 муң рубль түңнүг акша-хөреңгилер көрдүнген. Бо чылын ол садты долгандыр херимнээр, арткан ажылдарны база дараазында чылдарда уламчылап, ажылды боттандырып, сайзырадыр.
Хайыракан сумузунуң спортчу шөлүн, чадаг кижилер маңнаар оруун, сумунуң чырыын кылыры-биле 271 муң рубль хөреңгилер көрдүнген, бо чылын шөлдү долгандыр чырыдылга ажылын кылып чорудар, арткан ажылдар дараазында чылдарда уламчылаар.
«Чурагайлыг экономика» төлевилел езугаар Бажың-Алаак, Баян-Тала, Ийме, Хөндергей, Хорум-Даг суму чагыргаларынга оон аңгыда Чыргакы, Шеми, Элдиг-Хемниң ортумак школаларынче дүрген харылзаалыг интернетти тургузары-биле ажылдарны дарый чорудуп, төлевилелде киржип турарывыс бистиң кожуунувус чагыргазының, суму даргаларының , специалистериниң көскү бир чедиишкини болур .
«Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук болгаш оларны деткиири» деп национал төлевилел таварыштыр Чадаана хоорайның хуу сайгарлыкчылары Рада Куулар– садыг «Аржаан», Ирина Монгуш – «Намзырай», «Намсрай» садыг Чайзат Конзай-оол – олар эвээш хуулуг чээлилерни алганнар.
Тываның Баштыңының идип үндүргени губернатор төлевилелдери база чедиишкинниг боттанып, ажыктыг талаларын көргүзе берген. «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелге эгезинден-не 50, бо чылын 10 аныяк өг-бүле киришкен. Бо хүннүң байдалы-биле кажаа тудуглары, чурттаар бажыңнар тудуу доозулган, киржикчи болганы 200 баш хойну алган.
«Чаа сорук» – бо төлевилелге 8 өг-бүле азы ооң мурнунда чиик херектерге онаажып, шииттирип чораан чаңгыс чер-чурттугларывыс киржип турар. Ол өг-бүлелер ниитизи-биле бо хүнде тудуг ажылдарында шудургу ажылдап, Чөөн-Хемчиктиң көдээ ажыл-агый эргелелиниң ажылдакчылары-биле бир демниг хой хүлээништирилгезиниң ажылдарын чорудуп эгелээн.
«Эзирлерниң уязы» деп төлевилелге хамаарыштыр алырга, Чөөн-Хемчикте чүгле Хайыракан сумузунда 8 хана өг хевирлиг бичии, элээди ажы-төлдүң, өөреникчилерниң хүрежир залын тудуп эгелей берген бис.
«Сүттен кылган аъш-чем болбаазырадыры болгаш ооң ажылын организастаарынга бажыңга ажыглаар биче ферма» төлевилелге база-ла 10 аныяк өг-бүле киришкеш, Хакасия Республикадан 50 баш симментальдыг уксааның мыйыстыг бода малы, аныяк хунажыннарны алган. Ол алган инектерден 46 баш бызаа төрүттүнген. Бо малдың сүдү болгаш эъдинден аъш-чемни кылып бүдүре берген, бирги кварталдың түңнели-биле 1 млн 199 муң рубльдиң продукциязын кожуун ярмарказынга садып, сайгарган.
«Уксаалыг инек – чемгерикчим» – 2020 чылда бо төлевилелге кожуундан 42 өг-бүле киришкен. «Социал чиигелделиг хөмүр-даш» деп төлевилел езугаар эрткен кыжын, одалга сезонунда Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринден 76 өг-бүлени хандырган. «Социал чиигелделиг картофель»-биле бо чылда 153 өг-бүлеге картофель үрезинин үлээн, өг-бүле кежигүннери часкы үеде ногаалар-биле катай тараан, ынчангаш бо хүннерде чашпан-богун аштап, довураан улгаттырып турарлар.
«Көдээ суурларның 2025 чылга чедир турум сайзырал, хөгжүлдези» деп федералдыг программаның шугуму-биле Чөөн-Хемчик кожуунче бо хүннерниң байдалы-биле республика болгаш федералдыг бюджеттен 8 млн рубльге төлевилелдерни камгалап, угландырган бис, ол акша-хөреңгилер-биле Баян-Тала, Шеми, Хайыракан, Чыргакы сумузунга бичии уруглар ойнаар шөлдер болгаш ооң чанынга 800 дөрбелчин метр бут бөмбүү, хол бөмбүү, баскетбол ойнаар резин материалдыг спортчу шөлчүгештер кылыр. Амгы үеде тендер документилерин аайлап белеткеп турар бис.
Көдээ ажыл-агый талазы-биле кылып турар кол улуг ажылдар: малдың азырал-семиртилге шөлүн азы хуу сайгарлыкчы Дайза Монгуштуң баазазын ажыглалче киирери; Шеми сумузунга алгы-кеш эттээр база кештен кылган кылыглар бүдүрүлгезин ажыдары; Баян-Тала, Теве-Хая сумуларының суггарылга системаларының документилерин кылыры болгаш сумуларда хой чуур оңгачаларның капитал септээшкини болгаш каттап ажыглалче киирери болур. Эрткен дыштаныр хүннерде Ийме болгаш Баян-Таланың хойжулары хой чуур ажылдарны боттандыргаш, малды семиртип алыры-биле чайлаглап эгелээннер.
Иймеде «Улаан-Быра» муниципал-унитарлыг бүдүрүлге 14 миллион рубльди суггарылга системазын кылыры-биле камгалап ап, ажылдарны чорудуп турары база кол чедиишкин деп санап турар мен.
Вячеслав МОНГУШ,
"Чаа орук" солуннуң кол редактору
парлалгага белеткээн.
