2021 чылдың октябрь 4-те Президент Владимир Путин чыл санында октябрь айның 3 дугаар улуг-хүнүнде Адалар хүнүн байырлаарының дугайында 573 дугаарлыг Чарлыкка атты салган. Ооң кол сорулгазы өг-бүлениң ёзу-чаңчылдарын быжыглап, ажы-төлдүң кижизидилгезинге ада кижиниң үлүг-хуузун бедидери болур.
Октябрь 15-те Тыва Республиканың Чазак бажыңының 1-ги хуралдаар залынга Адалар хүнүнге тураскааткан республика чергелиг “Ажы-төл кижизидилгезинге ада кижиниң ролюн быжыктырары – быжыг өг-бүлениң дөзү. Хөй-ниитиниң көрүжү” деп конференция болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Олег Бады болгаш күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Сандан илеткелди кылган. Ол ышкаш кожууннарда болгаш хоорай округтарында Адалар чөвүлелдериниң даргалары болгаш кежигүннери тус-тузунда боттарының кылып чорудуп турар ажыл-ижин таныштырып, кандыг түңнелдерлиг, сорулгаларлыг чоруп турарын илеткээн.
Ол ышкаш республиканың төлептиг адаларын шаңнап-мактаан. Тыва Республиканың алдарлыг тренери деп атка “Олимп” аттыг олимпийжи курлавырлар спорт школазының тренер башкызы Алибек Юрьевич Хомушку төлептиг болуп, медаль-биле шаңнаткан.
Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкин бижии-биле Тес-Хем кожууннуң Адалар чөвүлелиниң даргазы, Тес-Хем кожууннуң төп клуб системазының директору Марат Викторович Дагба шаңнаткан.
Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнуң юбилейлиг медалы-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазының чолаачызы, ук кожууннуң Адалар чөвүлелиниң кежигүнү Павел Бадыевич Кууларны, Чаа-Хөл кожууннуң Адалар чөвүлелиниң кежигүнү, “Республиканың төп ветеринариязының” Чаа-Хөл кожуунда салбырының эргелекчизи Василий Норбуевич Сандууну, полицияның халажылгада полковниги Март-оол Сергеевич Тарначыны, Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем суурунуң Адалар чөвүлелиниң кежигүнү, ук суурнуң хүндүлүг хамаатызы Виктор Николаевич Терсковту, Өвүр кожууннуң Дус-Даг школазының айыыл чок амыдыралдың үндезининиң башкызы, Дус-Даг суурнуң Адалар чөвүлелиниң кежигүнү, “Шыдыраа”, “Оруктуң чалыы инспектору” деп класстан дашкаар кичээлдерниң башкызы Александр Владимирович Шарый-оолду, Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурунуң Төлээлекчилер хуралының даргазы, ук кожууннуң Адалар чөвүлелиниң кежигүнү Виктор Чаш-оолович Шырапты шаңнаан.
Бистиң республикавыста Адалар хүнүн өг-бүлениң ёзу-чаңчылдарын барымдаалап, 2012 чылдан тура ноябрь айның 15-те албан ёзугаар байырлал кылдыр хоойлу-дүрүм деңнелинге бадылаан соонда, демдеглеп эгелээн.
Статистика-биле алырга, Тыва Республикада 158310 эр кижи чурттап турар. Ол дээрге республиканың ниити чурттакчы чонунуң 47,9 хуузу болуп турар. Күш-ажыл кылып шыдаар назы-харлыг кижилерниң 57,1 хуузу эр кижилер.
Өг-бүле дээрге-ле кижи бүрүзүнге, ылаңгыя тыва культурада, сагыш-сеткил талазы-биле база бир чугула үндезиннериниң бирээзи болуп турар. Ада-иелер боттарының үезинде ажы-төлүн кижизидип, азырап өстүрүп каар, а кажан олар назылап кырый бээрге, ажы-төлү оларны азырай бээр. Бо үзел-бодал 100-100 чылдар ишти кадагалаттынып артып турар.
Тыва өг-бүледе ада кижиниң ролю чаагай амыдыралдың доктаамал кадагалаттынып артарынга аажок улуг ужур-утканы киирип турар. Ол быжыг өг-бүлениң магадылалы болгаш келир үениң бүзүрели.
Чыглып келген адалар амгы үениң ниитилелинде ада кижиниң ёзу-чаңчылдары-биле харылзаалыг айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Конференцияның онзагай чүүлү чүл дизе, уругларның эргелерин болгаш сонуургалдарын камгалаар талазы-биле күштү мөөңнээри чугула болуп турар. Ол ышкаш ада кижиниң харыысалгазын быжыктырып тургаш, российжи өг-бүлени кадык болдурары чугула.
Конференцияның киржикчилери маңаа хамаарышкан социал айтырыгларны шиитпирлээрде, чазак-чагырганың бүгү деңнелдериниң, ниитилелдиң инситуттарының болгаш адаларның хөй-ниити организацияларының талазындан кады ажылдажылганы күштелдирери чугула дижип турар. Ол чүл дээрге информастыг, чырыдыышкынныг болгаш өске-даа ада кижиниң харыысалгалыг чоруун, уругларның айыыл чок чоруун суртаалдаар, өг-бүледе ада кижиниң ролюн күштелдирер немелде хемчеглерни чорудары болур.
Тыва Республиканың алдарлыг тренери деп атты алган Алибек Хомушку кижизидилге дугайында бодунуң бодалын илереткен: “Кижизидилге ажылын чорударда, башкы кижиге эң бөдүүн болгаш ажылды чогумчалыг байдалче эккээри дээрге-ле, ада-иезиниң кижизидилгези болуп турар. Ажы-төлдүң чаяанын ада-иези сымыранчып чаяар дээр. Школада башкы кижи эртем-билиг берип кижизидер, тренер башкы кижи шын орукту үдеп көргүзер апаар. Ынчангаш мен ам ажылчын портфолиом даштында безин бижип алганым “Баштай кижизидилге, ооң соонда алдын медальдар” деп кыйгырыглыг сөстерим-биле ажылдап эгелеп турар мен. Бо 12 дугаар чыл тренер башкы болуп ажылдап келгеш, эскергеним мындыг. Кажан кижи мөзү-бүдүштүг болгаш башкының кыл дээнин күүседип турар болза, алдын медальдарга чедиишкиннер чедип алыры ындыг-ла берге болбас. Амгы үеде 3 бөлүктүг мен. Ында 38 өөреникчим бар. Кижизидилге ажылын чорударда, ном, сеткүүл ажыткан ажыы чок, ажы-төлдү кижизиг, төлептиг кижилер кылдыр өстүр азырап алыры кижиниң бодунда. Ада кижи ажы-төлүнге үлегер-чижек болур болза-ла, шупту чүве чогуп, шуудап турар болур”.
Тес-Хем кожууннуң Адалар чөвүлелиниң даргазы Марат Дагба: “Адалар хүнүн таварыштыр кончуг солун хемчег болуп эрти. Аңаа Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайовичиниң өөрүп четтириишкин бижиин алдым. Ада кижи дээрге-ле өг-бүлени уштап-баштаар кижизи болур. Өг-бүледе ол кол рольду ойнап турар. Ол бодунуң өг-бүлезиниң, өскээр чугаалаарга, бичии күрүнезиниң быжыг туружун тудуп, келир үезин өөредип турар. Ада кижи өзүп олурар уруг-дарыынга өөредигни берип, “Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан” дээн ышкаш үлегерни көргүзер ужурлуг. Оон-даа ыңай ада кижиниң хүлээлгелериниң дугайында хөйнү чугаалап болур. Адалар хүнүн таварыштыр бүдүн Тываның адаларынга, төлептиг оолдарынга, кырган-ачаларывыска байырлал-биле изиг байырывысты кожуунувус мурнундан чедирип тур бис” – деп чугаалаан.
Тыва Республиканың Адалар чөвүлелиниң даргазы Хонук-оол Монгуш: “Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң тургусканы Адалар хүнүн уткуштур шыңгыы конференцияны эрттирер деп шиитпирлеп алган бис. Ооң адын Владимир Путинниң Чарлыында кирип турар “Ада кижиниң ролю – быжыг өг-бүлениң үндезини” деп сөстер-биле адап алган бис. Тывага бир дугаар Адалар хүнүн тургузар дугайында бодал 2010 чылда Национал хөгжүм-шии театрының 2 дугаар каъдынга тыптып келген. Ынчан эр улус аразынга ажылды шыңгыы чорудар деп шиитпирлеп алган бис. Тываның эр улузунуң ат-алдарының кодекизин, Адалар чөвүлелин бир дугаар тургусканывыс ол. Ынчан Россия Федерациязынга ындыг организация турбаан. А бис тургускаш, ноябрь айда эрттирер кылдыр доктааткан бис” – деп демдеглээн.
Моон-даа соңгаар Адалар хүнүн чылдың-на октябрь айда шак мындыг хемчеглер-биле эрттирер. Өзүп олурар салгалдарны эки кижизидип өстүрер деп сорулганы республиканың Адалар чөвүлели салган. Ону боттандырарда, ада кижиниң ролюн күштелдирери чугула. Чүге дээрге амгы үеде долу эвес өг-бүлелерде өзүп турар уруглар 52 хуу четкен. А ада чок өзүп турар уруглар 32 хуу. Бо дээрге аргажок сезинчиг көргүзүг болуп турар. Ынчангаш мындыг хевирлиг хемчеглерни кожуун, суур бүрүзүнге эрттирери чугула.
Чыжыргана СААЯ.
#Адаларшуулганы #Адалархүнү #Тываныңчазаа #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
