Чоокта чаа “Шын” солунга үнген “Бирги солун кайдал?” деп эгени номчааш, дыка сонуургадым. Ук материалды “Шын” солуннуң редактору турган Карина Монгуш бижээн. Тываның эң-не улуг өгбе солунунуң бирги үндүрүлгезин дилеп тыппаанын бижип, ол солун тыпты бээр чадавас, ону тывар сорулга салдынганын хоор чондан дилээн. Кончуг шын айтырыг-дыр деп бодаар мен. Чүге дээрге эрги өгбе солуннарда төөгүнү, чаа тургустунган ТАР-ның дугайында бижимелдерни амгы үеде номчуур болза, дыка-ла солун болур ийик.
Бир таварылгам дугайында допчу каш сөс. 1937 чыл боор, оон бээр дыка хөй чылдар шуужуп эрткен-даа болза, сактып чоруур мен. Бир-ле катап өөрүм-биле Шара-Нуур хөлдүң бажынга ойнап чорааш, шаандагы кудук орну турган боор, бир метр хире ханы оңгарда суп каан чүве көрүп кагдым. Оңгарже киргеш көөрүмге ораап каан, бичии кижиге бир куспак хире чүүлдү часкаш көөрүмге, хөй солун болду. Ол үеде 6-7 хире харлыг хиремде, эрги латин үжүк-бижикти номчуп билир болгаш сайгарып көөрүмге, ТАР-ның “Хостуг-Арат” болгаш “Үнен” деп солуннары, ламаларның дыка хөй судурлары, оон-даа өске кыдыраашта хол-биле бижээн чүүлдер болду.
Номчуур дээш элээн каш солуннар ап алгаш, өскезин дедир суп каан мен. Ол үеде чүвени угаап билир турган болза, шуптузун камгалап алыр турган деп бодап, хараадаар чордум.
Ам ол солуннарны сайгарып номчаан болза, аразында өгбе солунувустуң бирги үндүрүү бар турганы чадавас, канчап билир. Ынча хөй 80 ажыг чылдарда чеже чаашкын, хат суу агып кирген чүве, кудуктуң эрии кургап, кудук бүткени чадавас. Ынчалза-даа ук девискээрни билир болгаш ам-даа утпаан, бодап чоруур мен.
Үстүнде айытканым солуннарны кым камгалап суп каанын каразып бодап чоруурумга, билдинип турар. Шаанда ол девискээрге, чайын ол-ла хонажынга чайлаар, бистиң чер чурттуг Соян Кара-Дулдуй деп кижи чораан. Чоннуң чугаазы: Кара-Дулдуй эртем-билиглиг, кыдат болгаш моол, таңгыт дылдарны болгаш үжүк-бижикти билир кижи чораан дижир.
Мээң бо чүүлүмнү номчааш, 7 хире харлыг кижи канчап латин бижикти өөренип алганы ол дээш бүзүревейн барып болур силер. Тайылбырлап каайн: 1936 чылдың кыжынында Агар сумузунуң Божалыг-Бүүрээзинге кыштап турувуста, ийи аъттыг кижи аалывыска чедип келген. Оларның чугаазы чонну үжүк-бижикке өөредири-биле келген башкылар болду. Калбак шуугай хапта дертилеп алган, оозун үжүк бижиир самбыра деп тайылбырладылар. Ынчаарда 3 өг турган бис. Чарлаарга, кожа өглерниң ээлери ажы-төлүн эдертип алган чыглып келгеннер. Ол үеде чон дендии идепкейлиг, хувискаалчы турган болгаш өөренип кирипкеннер. Мен база улуг улус-биле бир дөмей өөренип турдум. Башкыларывыс бистиң сумунуң чурттакчылары болду. Бирээзи Ойратка өөренгеш келген, эртем-билиглиг Балдаң дээрзи, чоннуң тывыскан шола ады “Адыг-Бөөлдээр”. Ийиги башкы Соян Допчуң, чоннуң тывыскан шолазы “Сергей Лазо”, ол класс-даа дооспаан, кайыын үжүк-бижикке өөренип алганын чон кайгаар чүве. Олар ногаан карттыг, кылын эвес, даштында латин үжүк-биле “Улуг улус көөр үжүк” деп бижээн номдан өөредип турдулар. Ол ном архивте бар боор деп бодаар мен. Олар аалдар кезип, чонну үжүк-бижикке өөредип, могаг-шылаг чок чоруп турдулар. Чон сонуургак болгаш, башкыларны сүрүп чоруп тургаш, латин бижикке өөренип турганын утпаан мен.
Башкылар 10-15 хонгаш, мурнунда берген онаалгаларын хынап келир турдулар. Ачам шуугайга үс чаггаш, кырынга хүл төккеш, самбыра кылып каарга, онаалгавысты бижип өөренип турдувус. Мен хуумда кончуг кызып өөренгеш, номчуптар болгаш бижиптер болу берген мен. Ооң соонда 1941 чылда, 5 чыл эрткенде, 11 харлыг тургаш, Кара-Дыт школазынга 1-ги класска өөренип кээримге, башкывыс шаанда 1936 чылда латин үжүк-бижикке өөренип чоруп турган Соян Допчуң болду. Латин үжүк-бижикке өөренгеш, ийиги класска, 1942 чылда Тес-Хемниң Теректиг-Хем школазынга орус алфавитти өөренип эгелээним ол. Ынчаарда латин үжүк-бижикти солупканы ол турган боор.
Үстүнде болуушкуннарны, төөгүнү утпаан чаңгыс кижи бар. Кымыл ол дээрге, шаанда бичиизинде-ле Кызылче өөренип чоруткаш, ТАР-ның чазак черинге улуг эрге-дужаалга ажылдап, ТАР-ның сайзыралынга болгаш чонунуң мурнунга улуг үлүг-хуузун киирген, бистиң акааларның хүндүткелдиг эң-не улуг угбазы, кырган-авазы Зоя Папагаевна-дыр. Ол Кара-Дулдуйну билир ужурлуг. Чоннуң чугаазы: Кара-Дулдуй ТАР-ның Биче Хурал президиумунуң кежигүнү дижир, хөйлеңинде кызыл тук ышкаш демдек кадап алган чораанын көрген мен. Оон аңгыда бистиң сумуга Соян Шойдак дээр даайым чурттап чораан, кадайын Севилбаа дээр. Олар солун чагыдар, шуудуң-биле ап турганын көрген мен. Ону бодаарга латин үжүк-бижикти билир турганнар боор. Севилбаа күүй солуннарын кончуг камныг дүргеш хаптап турарын бо-ла көөр чордум. Та чеже чыл чыып келген чүве, сөөлүнде бир улуг хап апарган, сыртык кылып алган чүве. Чамдыкта даайым сугга хонарымга, ол чыып каан солуннарын “сыртанып ал” дээш бээр турду. 1963 чылда чеде бергеш хонарымга, шаандагы чыып каан солун сыртыы хевээр, “сээң сыртыың ам-даа хевээр, сыртанып ал” дээр болду. Ынчаарда ол солун сыртыкты ажыткаш номчаан болза, ТАР дугайында төөгүнү номчуп билип ап болур турган, өгбе солуннуң бирги дугаары ында чыткан-даа чадавас.
Амгы үеде даайым, күүйүм шагда чок, мээң үелерим ажы-төлү база чок, мен чааскаан артым. Ол сыртык солуннарны арткан ажы-төлүнден айтырар бодап чоруур мен, чүвени канчап билир, бар чадавас. Мен силер-биле бир дөмей өгбе солунувус тыпты бээр боор деп идегээр мен. Оон аңгыда, ТАР-ның 100 чыл болур оюнга “Шын” өгбе солунунга, ооң Тываның төөгүзүнге улуг ужур-уткалыг киржилгези дээш чүге орден тыпсып болбазыл, каттыжып тур мен.
Шынап-ла “Шын” солунувус кандыг-даа бергелерге, кандыг-даа өскерлиишкиннерге таварышкаш, адын сыкпаан. Өгбе солунувуска орден хамаанчок, Маадыр атты тыпсыр болза шыдаар солун.
Балдаң ШАГЖАН,
ИХЯ-ның хоочуну, ТР-ниң алдарлыг
ажылдакчызы.
Кызыл хоорай.
