ӨНДҮР, ЧЫРЫК ӨГБЕЛЕРИМ

Чаш болгаш элээди үеле­римде ийи-ийи кырган-ава, кырган-ачалыг аас-кежиктиг-ле чораан мен ийин. Ол онзагай чылдар шагда-ла ырак чыдып калган, ам чүгле сактыышкын болуп сагыжымга бо-ла киргилээр. Мээң өскен-төрээн чуртум ыраккы Өвүр кожууннуң Дус-Даг сумузу. Дус-Даг дээрге ук чер­ниң турар девискээринде шаг төөгүден бээр алдаржаан ажай-буурул­ Дус-Даанга хамаарыштыр адаа­ны ол. Шагдагы болгаш амгы үеде ынчаар адап турза-даа, сайзыраңгай совет үеде суурнуң адын «Торгалыг» сов­хоз дээр турган. Тываның база бир мурнакчы, бай-шыдалдыг, диңмиреп турган совхозу будулган үелерниң базымының аайы-биле баштай КУБ, 2008 чылдан бээр МУБ деп адай бергенин дыңнаан мен. Шыырак хөй малдыг чораан ажыл-агыйның суларааны-биле катай «Торгалыг» деп ады канчап дыңналбастай бергенин коптарып-даа канчаар.

ТАР-ның 100 чылынга турас­каадып бижиир дээн маа­ды­рымны төөгүүр бетинде авам­ның талазындан кырган-авам, кырган-ачамны таныштырары чугула. Мээң авам 10 уругларлыг Маадыр ие У.Д. Дадыяты оларның улуг уруу. Авамның авазы Чалааты, Ак-Чыраа уундан келген Туматтар уктуг, ачазы тыва чогаалдың баштайгы үндезилекчилериниң бирээзи Степан Сарыг-оолдуң ук-ызыгуурунуң аразындан бодараан (авазы – Тюлюш, адазы – Донгак уктуг) Донгак Одай-Сүрүң оглу Дадыяты болур. Шагдагы көшкүн амыдырал үезинде Өвүр-биле арт-сын ажыр дужааш чыдар Улуг-Хем кожуун чаңгыс девискээр кылдыр санаттынып, Ары-Өвүр деп адаар турган. Арттың ийи талазынче агып баткан чаңгыс улуг Торгалыг хемниң унунда дужаашкак суурларны Өвүр-Торгалыг, Ары-Торгалыг деп ам-даа ынчаар адап турар.

Чаа үе-чаданың амыдыралы эгелеп турар шагда, дамчыыр чугаадан кожа-хелбээ аалдар аразынга – Шокар-Ашак биле Мундургунуң оолдары кончуг чырык баштыг, угаанныг болган төлдер-дир – дээн чугааларны дыңнааш, ада-ие өөрүп-даа, коргуп-даа органнар дээр.

📢ООЛДАРЫ КЫМНАРЫЛ

Эң улуу Донгак Калзаң Одай-Сүрүң оглу 1916 чылдың октябрь 5-те Торгалыг хем кыдыын­да Терек-Бажы деп күзегге төрүт­түнген.

Ийигизи Донгак Бегзи 1918 чылдың апрель 6-да чазагга чырык хүн көрүп бодараан.(Ооң дугайында материалды «Шын» солунга ажылдап чораан, билдингир хоочун ажылдакчы З.П. Аракчаа чоокта чаа бижээн чорду). Бо өгбевис 50 ажыг чылдарда Москвага КУТВ (партияның дээди школазын) дооскаш, бүгү назынында «Шын» солунга редакторлап, харыысалгалыг секретарьлап ажылдаан.

Солун арнынга узун тоожу бижиттинмес болгай, ынчангаш бо удаада чүгле улуг оглунуң дугайында таныштырайн.

Калзан бичиизинден-не сонуургак, угаанныг, чаптанчыг боорга төрелдери аңаа дыка ынак дижир. Ол баштай чайлагга үжүк-бижик танып халып тургаш, чоорту-ла өөредилгеге хандыкшып, аныяк ада-иениң дун оглу болгаш каяа-даа чедиртип тургаш, Шагаан-Арыгга школа доо­зуп, аныяктар ажылынче шымны берген. Шериг херээнге-даа чораан, аалынга черле ызырттынмас. Дуңмазы Бегзини база эвилелдээр чораан-даа болза, оозунуң кадыкшылы шоо­луг эвес тур­ган. Чааты, Шагаан-­Арыг, Хем-Белдириниң аныяктар эвилелиниң хөй-ниитижизи аныяк кижи Калзанны, 20 харлапканда, Москваже өөредип чоруткан. Улуг хоорайга паспорт-документ кылырда (ол үеде орус домак билбес аайы-биле) фамилиязы Калзан апарган. Донгак деп төрел аймааның демдээ Тонгак кылдыр өскерлип калган. 1937 чылдың сентябрь 1-ден 1940 чылдың июль 1-ге чедир востоковедение институдунуң тускай секторунга 5 тыва эштери-биле янзы-бүрү аймактыг оолдар, кыс­тар-биле доос­кан. Калзан дээ­ди эртемни шыл­гараңгай чүгле 5 демдектер-биле доос­кан. (Ниити чуруу болгаш дооскан дугайында бижии 1-ги чурукта). Спортка ынак, лыжалаар, волейболдаар деп кырган-ачам магадаар. Аныяк­ специалисти Тес-Хем, Таңды кожууннарже партия-совет органнарынга ажылдадып чоруткан. Дайын чылдарының берге үелеринде аалынче каш-даа хондур чанмайн, нам-чазактың даалгазын дыш чок күүседип чорупканын өөнүң ишти – эмчи керни, бээ ашак оглун сураглап, ырак Дус-Дагдан чеде бээрге чугаалап орган. Москвадан кээрде хакас омактыг Анастасия деп кадайлыг, Нонна деп бичии уруглуг болган. 1940-1947 чылдарда ажыл-амыдыралын эки сайгарып көөр дизе ол черлерниң архивинден дилезе тыптыр чадавас деп бодаар мен. 1948 чылдан кыска чуртталгазының сөөлгү хонуктарынга чедир радио комитединге ажылдап чораанын ук организацияның даргазы Ю. Тамдакайның справка-бижии херечилеп турар. (Чурукта). 1952 чылдың май айда ажыл-ижинге эртеминиң дугайында саавыр хереглеттине бээрге, чамдык эштери-биле Москваже дипломнарын алыр дээш чорупкан турган.

📢"КОНТР" КЫРГАН-АЧАМ

Материалымның эгезинде кырган-ачам дугайын сагындырган мен. Ол боду өөренип, эртем чедип чораанын дыңнаваан мен. Ындыг хирезинде самбың кагар, сан-түң үндүрүп, отчет-учет деп ажылдар кылып билири магалыг. Мырыңай аныяанда эң бир дугаар ажыттынган суурнуң дерги садыынга садыглап чораан. Акызы Калзан чок болурга, аңаа сагышсырааш, садыын оскунуп алгаш, буруудап база турган. Мен билип кээримге, школаның интернадынга завхозтап, пенсия­же үнгүже ажылдады. Чамдыкта кырган-ачам эзирий бергеш ыглап-сыктап, «контр» идегет Тока (өске-даа даргаларны база адаар кижи) акым бажын чиген, хораннап каан деп-ле өлгүжеге хомудап келген. Ажык-чарлыг үелер чедип келгенде, кырган-ачамның төрелдери Эдуард Донгак, В. Серен-оол, күдээзи М. Данзын болгаш өскелер-даа К.О-С. Тонгак дуга­йын­да архив дилээш, тыппаан­нар. Кырган-ачам­ның чээни, 1970 чылдардан бээр бо Кызылга ажылдап-чурттап чораан­ РФ-тиң алдарлыг эмчизи В.Д. Доржукай Калзанның өг-бүлезин эки билип-танып, чоок чугаалажып чо­раан болгаш меңээ өгбелеривистиң дугайында элээн хөй медээлерни дириг чорааш берген кижи. Калзанның кадайы Анас­тасия Семен­овна Спирина черле боду Тывага өскен, кеш эмчизи. Олар Москвага өөренип тургаш тыпчып, өгленип алганнар. Улуг уруу Нонна Тонгак дыка үр чылдарда Кызылдың эмчи училищезинге педиатрия башкылап чорааш, пенсия соон­да соңгаар ажы-төлүнче көжүп чоруткан. Ноннаның эр дуңмазы Истан чумолог эмчи чорааш, аныяанда аарып чок болган. Өөнүң ээзи Т.О-С. Калзанның чок болганынга хамаарыштыр кадайының чугаазы: Москваже дипломун ап чоруткаш, бижидер оочурун манап, неделя хире саа­дай бергенде С.К-Х.Тока дарга дарый келдиртипкен деп сураг дыңналган. Кел чыда Красноярскиге билдинмес чылдагаан-биле чок болурга ында хевээр ажаап каан болуп турар. Бо бүгү төөгү билдириишкин бижиктен илдең көстүп турарын бодааш, кырган-ачамның хомудап чорааны шын-даа чадавас деп бодаар мен.

Күзел турда сураанын тып алыр дээр. Бо бүгү докумен­тилерни улуг өгбемниң уй­нуун­ сураглап дилеп­ чорааш тып алдым. Өске-даа чугула чурук-хөрүк, саавырларны Тыварадионуң музейинде шилчиткен бис.

Нина СЕРЕНОТ.