2019 чылда хенертен диргелип келген халдавырлыг аарыг Covid-19 делегейниң чонун аймааралче киирип, «аңдара сопкан»-биле дөмей болган. Оон бээр-ле хайлыг аарыгның беш дугаар чалгыын чурттап эрттип тур бис. Эң бир дугаар кызыгаарлаашкын чарлаптарга, чуртка чүү болуп турганы уттундурбас төөгү болуп арткан. Кудумчуларга элеш-караш дээр кижи безин чок, херим даштынче үнүп келгеш, кайы ыракта кижи көрүп кааш, орукту кеже халып, ойуп халчып турган үелер база турду. Ынчан интернет четкизин таварыштыр, дистанциялыг өөренир деп чугаа чуртка дыргын тарай берген. Ол бүгү чамдык улуска бир-ле хуулгаазын дег болган. Чүге дээрге үе-шаг чеже-даа сайзырай берген болза, көдээ суурларда чамдык улус «ыяш» телефоннарлыг турган болгай.
Эң бир дугаар локдаун чарлапкаш, дистанциялыг өөредилгеже шилчээнде, техниканы орта билбес болганының хараазы-биле чамдык кичээлдер болур-болбас турганы чажыт эвес. Бүдүн класс zoom-га коштунуп чадап турда, кичээлдиң дөртен минутазы ынчаар-даа эртип турган. Кижи хөөкүйнүң өөренмес чүвези бар эвес, эскерип чоруурумга zoom капсырылганы билбес кижи-даа чок апарган-дыр. Үениң агымы-биле сайзырап орарывыс эки-ле-дир. Ынчалза-даа бо бүгү чамдыкта меңээ дүвүрээзинни оттуруптар-дыр. Чүге дээрге кижилерниң бот-боттарынга үези чок, ужурашпас, чүгле четки таварыштыр «ужуражыр» апар чыдар-дыр бис. Биеэги дег чылыг-чымчак чугаа-сооттуг ужуражылгалар чок. Кижилер бот-боттарындан сестир апарган.
Ам база «Омикроннуң» чалгыының келгенин барымдаалааш, Тываның шупту өөредилге черлерин январь 30-ден февраль 7-ге чедир бажыңындан четки таварыштыр өөренир чурумче киирген.
Бо таварылгада канчаар өөренирин кымда-даа шилиир харык чок. Өөредилге черинче барбайн, бажыңдан четки таварыштыр өөренирге эки болгаш багай талаларын билип алыр дээш, республиканың аңгы-аңгы кожууннарының башкылары болгаш ада-иелер-биле харылзаштым.
Хоорайның бир школазында даштыкы дылдар башкызы Милана Куулар:
– Эки талалары болза, хөй үемни бажыңга ажы-төлүм чанынга эрттирип, эртенги, дүштеки, кежээки чемни өй-шаанда өг-бүлевис-биле чиир-дир бис. Ол дээрге ие башкыга дыка улуг, семис «кадар-дыр». Оон ыңай эртен-кежээ орукче база хоозун үе чарыгдавас апаар-дыр мен.
А багай талалары болза, интернет харылзаа чамдыкта баксырай-даа бергилээр, ажылды үе-биле кызыгаарлаары болдунмас. Өөреникчилерниң онаалгаларын социал четкилер таварыштыр хынаар. Онаалгалар чамдыкта дүнекиниң 12 шакка чедир безин кээп туруп бээр. Чамдык улуг-хүннерде безин онаалгалар «ужуп» кээр. Башкы кижиниң өөреникчилерге салдары эвээжей бээр. Бажыңдан четки таварыштыр өөренип эгелээрге, өөредилгези кошкак уруглар безин «5»-теп эгелээр. Оозун бодаарга, бот-боттарындан дүжүрүп бижижип турары илдең, ынчалза-даа «туттурбаан оор, ооржу эвес» дээр-ле болгай – деп чугаалады.
Кызыл хоорайның чурттакчызы Виктория Иргит:
– Уруувус Кызылдың 5 дугаар школазында 5-ки класста өөренип турар. Ылаңгыя шак мындыг соок үелерде уруглар бажыңдан өөренирге эки-ле-дир. Кижи хөй кезиинде ажы-төл дээш сагышсыраар, дүвүрээр болгай. Соокта доңа бээрийне, аарыг-аржык-даа чыпшына бээрийне дээш ие кижиниң дүвүрели-ле хөй. Онлайн өөредилгениң эки талалары ол-дур. А таарымча чок талалары база бар. Ол дээрге бир-ле дугаарында интернет четкизиниң шынары кудуку деңнелде деп болур. Zoom капсырылганың шынарын база кончуг эки деп болбас. Кичээл үезинде үстү-даа бээр. Бичии уруглар коштунуп чадап база туруп бээр. Чамдык өөреникчилерниң бажыңында ыды-даа ээре бээр, а бир чамдыызының дуңмалары-даа шимээргей бээр, чамдыкта диис-даа алгыра бээр дээш артык шимээн-дааш харылзаада олурар өске уругларга база шаптыктаар. Оон ыңай бир эң-не улуг «казыыр» болза бажыңга онаалгалары бажын ажыг боор. Уруглар ону кара дүнге чедир кылыр, харын-даа мырыңай чамдыкта четтикпейн баар. Чижээлээрге, мен болза хүнзедир ажылдааш, орай кежээ келгеш, онаалга база кылдырар. Онаалгалары чамдыкта дыка нарын, уругларның өөренмээни кичээлдер-даа боор. Ада-ие кижи уругга чаа теманы тайылбырлааш, быжыглааш, онаалгазын база кылдырар боор-дур. Ынчалза-даа ам канчаар, хамчык аарыг-ла ыңай турза – деп чугаалады.
Чадаана хоорайның 2 дугаар школазының башкызы Айлаң Монгуш:
– Онлайн өөредилгениң эки талалары дээрге, чеже-даа хамчык аарыг чоруп турза, өөредилге үзүктелбейн, уламчылап турар ол кончуг эки. Шаанда болза кыжын сооктар кээрге, азы думаа-ханаа эгелээрге, өөренмейн олуруптар турган ышкажыгай. Ам болза ындыг эвес, онлайн өөренип болур арганы билир апарган бис. Бажыңдан үнмейн өөренип олурарга, кадыкшылга-даа айыыл чок, оозу эки-дир.
Бир талазында багай чүве башкы план езугаар кичээлдерни болдунар-ла шаа-биле бээр, ынчалза-даа класска өөреткенинден чедимчези черле эвээш болур. Чамдык өөреникчилерниң бажыңында интернет харылзаа шоолуг эвес-даа боор, а бир чамдыкта кичээл үезинде интернединиң акшазы-даа төне бээр. Ниитизи-биле смартфон, интернет талазы-биле уругларның байдалы баштайгызындан черле эки деп санап тур мен. Кижи бүрүзү смартфоннуг апарган дээрим ол-дур ийин. Ийи-чаңгыс амыдыралы чегей өг-бүлелерниң уругларында харын чок боор. Ол база эдип ап болур байдал-дыр. Чеже-даа онлайн өөрениривиске, школага өөренгенинге каяа чедер боор. Бодум хуумда уругларга хөй онаалга берип, «чүдүрбес»-тир мен.
Четки таварыштыр өөредилгениң эки-даа, багай-даа талалары бар дээрзин үстүнде кииргеним харыылардан билип алдывыс. Бир эвес чүс кижини айтырар болза, чүс аңгы бодалды чугаалаар дээрзи чугаажок.
Ынчалза-даа бо берге үеде кижи бүрүзү бодундан хамааржыр чүүлдерге шыдамык болуп, бот-боттарывысты камнажып чоруурувус чугула-дыр. Хамчыктыг аарыгның ырап чоруй баар үези черле келир болзун, өршээ-өршээ! Чоок кижилеривиске камналгалыг, сарыылдыг болуп көрээлиңер, чонум!
Айдың ОНДАР
чугаалашкан.
