Тыва кижи мал эдерип, ону азыраар болза эктинден элевес, хырнындан аштавас дээрзин урянхайларның чүс муң чылдар дургузунда амыдыралы бадыткаан. Үе байдалдың аайы-биле бир кезек үеде мал ажыл-агыйы аскай бергеш, ам катап хөгжүлдениң оруунда кирген болгай.
“Эки эзир тевер, элдеп куш дойлаар» деп өгбелерниң мерген угаадыында ханы утка сиңген. Бо хүннерниң байдалы-биле алырга, кызымак кижилерниң кызыл күжү, дери-биле ажаап-өстүрүп алган малын аш бөрүлерден дора оор кижилерниң сүрүп, чүдүрүп оорлааш, садып-саарып турары-дыр.
Бо кыжын аштаан кокайлар кайда-даа аалдарның өдек-коданынга хөй когаралды чедиргенин медээлерден көрүп-дыңнаан боор силер.
А ийи буттуг кокайларның үүлгедии кажан үстүп төнер ирги? Кызыл кожууннуң Кара-Хаак сумузунга хамааржыр Ондум-Аксы деп кыштаг-хонашты хөй ажы-төлдери өзүп олурар аныяк халышкылар Кыргыстар эрткен күзүн садып алгаш, кажаа-хораа, эргилей берген бажың-балгаттарын удур септээш, кырганнарындан шилчип келген инек-мал, хой-өшкүзүн чаңгыс черге бөлүп эккеп, өске девискээрге чаңчыктырып, сигеннедип, тургузу азырап, кышты кыштадыр кандыг бергелерни көрбээн дээр. Оолдар ада-ие, өгбелериниң чанынга күш-ажылды көрүп өскен болгаш, амгы үениң ажыл чок кижилериниң өөдежок, чалгаазындан пат чөгенир-даа таварылгалар тургулаан. Кышты хүр ашкан, семис, сергек инек-малы онча-менди оолдап, немешкени-даа бар. Кыжын одарындан азы суггарар ажыт хемчигежинден бөрүлерге чиш болуп, когарааны-даа хөй. Мооң кырындан алды айның 19-тан эгелеп, оорлар чаш кулуннуг 2 бени, июль айның 2-ден 3-че дүнезинде чаш бызаазын алгыртыр каапкаш, дүне инекти хемеге чүдүре бергени дыка хомуданчыг болду.
Ынчангаш чырыдып бижип олурар ужурувус: оорларның сураа дыңналып, билдинип кээр-даа чадавас дээш, ырак-чооктан кым-бир аалга олчазын эккеп, чагып каан-даа улус бар чадавас. Өске кожа-хелбээ чону эскерип-даа каап болгай. Читкен инектиң бызаазы дыка-ла алгырып, авазын кыйгырып ыглаан. Авазы хөөкүй бир дугаар төрээн, ийи харлыг аныяк инектиң эмиглери база бергедеп-ле чораан боор. Ооң демдектери: арны, хөрээнде төжү, сиртинде шөйбек дилиндек ак өңнүг, өске артканы шилги уксаалыг инек.
Аъттарның демдектери: хүрең бе семис, сувай ийи талакы саарында “ДА” деп таңмалыг. Мелдер өңнүг бе, бичии кулуннуг саарында С-тиң бажы шөйбек.
Оорнуң оруу муңгаш болуп, сураа дыңналып-ла келзинем.
Алексей, Чойганмаа КЫРГЫСТАР.
