Ооржак Буян-оол оглу Самбуу – бир дугаар тыва эртемден

«Буржуаз-националист», «чоннуң дайзыны» деп нүгүлдеткеш, 25 чылга хоругдаткаш, Казахстанның Чес-каскан (Джезказган) уургайынга 33 харлыында мөчээн, баштайгы тыва төөгү эртемнериниң кандидады, Ооржак Буян-оол оглу Самбуунуң салым-хуузу чүгле 1989 чылда билдинген. Ооң диссертация­зы читкен.

2005 чылдың октябрь 10-да Тыва Республиканың прокуратуразының № 13/49-88 дугаарлыг харыы бижии: «ССРЭ-ниң Күрүнениң айыыл чок чорук яамызының (МГБ) Тыва автономнуг область эргелелиниң складынга кадагалаары-биле 1948 чылда дужааттынган бижимелдер (диссертация) болгаш өске-даа документилер, шыгжап кадагалаар хуусаазы эрткенин барымдаалап, узуткаттынган ужун, ук бижимелдерниң салым-хуузу моон ыңай тодараттынмас болуп тур». «Ооң диссертация ажылдарын болгаш документилерин истеп, бүгү-ле инстанция­ларны кезип каапкан бис. Тыва кижиниң холу-биле бижээн бир дугаар эртем ажылын Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң офицерлериниң ора тырткаш, октапкан арыннарын оода чаңгыс-даа тыва кижи чыып, шыгжап албааны хомуданчыг» — деп, төрелдери хараадаар.

Ооржак Самбуу суд соонда, 1947 чылдың март 10-да, РСФСР-ниң  Дээди судунга кассациялыг билдириишкин (6 ама саазынга) бижээн. Ында мындыг одуруглар бар: «Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң ажылдакчылары Петров, Кривошеев, прокурорнуң дузалакчызы Байрол үш ай иштинде мени хилинчектевишаан, чугаалаваан, кылбаан чүүлдерим адаанга шын деп албадал-биле адым салдыртып турдулар» … «Судка Борбак-оол, Түгер, Вилижанин мээң дүжүмге-даа чорбаан чүүлдерин хөөдүп, мегелеп, немеп өчээни нүгүл-дүр»...

РСФСР-ниң Дээди судунуң кеземче херектериниң талазы-биле коллегиязы Тываның область судунуң шииткелин 1948 чылдың май 11-де доктаалы-биле хевээр арттырып, Самбууну кажан-даа ээп келбес кылдыр кадыг-берге лагерьлерже шөлүп чоруткан.

Ооң хары чаа-ла 33 турган…

Эртемденниң оглу төрел­дериниң аразынга өске ат эдилеп өзүп келгеш: «Самбууну Тока чипкен» деп сөстерни бичиим­де дорт хүлээп ап, «магачыннар» дуга­йында тоолдарда ышкаш, шынап-ла өлүргеш, эъдин чипкен-дир деп бодаар чораан мен. Даайым Манчыңны көргеш, кончуг-ла кээргээр чордум.

Токаның чалчалары ону тудуп бажыңнааш, бажын кемдедир, сээдеңнедир эттээш, салып үндүрүптерге, ол аалдар кезип, «тоткан черинге тос хонуп», чараа-думаазы төктү берген, аштап-түреп, «Сээдең Манчың» диртип, улчуп, тенип чорааш бурганнаан. Ооң дугайында база-ла «Токаның чипкен кижизи» деп улус бүдүү сымыранчып, чугаалажыр чораанын, кажан-даа утпайн, сеткилимден кээргеп, муңгарап, муңчулуп өскен мен» — деп сактыр.

Эмер-Сарыг Көк-Хунаевич Күжүгеттиң сактыышкыннары: «…Москваның КУТВ-че өөренип чедип келгенивисте, ол бистиң очулдурукчу башкывыс турган. Башкывыс чечен сөскүр, хөглүг-баштак, аажок чугаакыр кижи. Амыдыралды билир, Москвага чылдар-биле чурттап каапкан болгаш, бистерни шупту чүүлге өөредип турган, акшаны кан­чаар хумагалыг чарарындан бээр бе­зин өөредип турган. Дайын эгелей бээрге, бисти улустуң ополчен шериинче киир бижидип каан. Хүндүс өөренгеш, кежээ Москва чоогунга оңгулар казарынга киржир турган бис. Мен Самбуу-биле чаңгыс эвес удаа кады таваржып турган бис. Ооң шыдамыын мен кайгаар кижи мен. Оңгардан каскан довураан үндүр октап тура, бир-ле баштак чүүлдү тып алган турар: «Бо бир фашист пет кылдыр кээп дүштү. Бо ийи дугаа­ры…» – дээш, оңгарларны база санап чоруп каарга, бис туттунуп чадап кааш, чир-шоң дүжер бис. Бисти черле ундаратпас, кезээде каттыртып, өөртүп чоруур кижи. Бир таварылга мээң сагыжымга таңмаланып артып калган. Мос­кваже Тока дарга сургакчылап келгеш, бис­терге ужуражып чедип келген. Өөредилгевисти, чедиишкиннеривисти сонуургап айтыргаш, Самбууга мындыг айтырыгны салды: «Че, кажан дедир чанар деп бодап тур силер?» —дээр­ге, ол: «Ам-даа бир чыл артып калган, өөредилгем доо­зупкаш, диссертациямның камгалалын кылыпкаш, оон ол-ла» — деп чугаалады. «Самбуунуң кажан чанары-даа билдинмес… Мос­квада чурттап чыдып берген» — деп, Тока шыжыгып, химиренип каан. Оон эгелээш-ле, Токаның Самбууга адааргаан сеткили, хөөн чок хамаарылгазы тыптып келген деп бодаар чордум. Бис бир чыл болганда, чанып келген бис. Самбуу аспирантурага өөренири-биле артып калган».

«Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» аттың эдилекчизи А.А. Дүгержаа 1990 чылдың февраль 11-де «Тываның аныяк­тары» солунга башкының чүгле төөгүге эвес, а экономика, география, психология эртемнеринге билииниң ханы, делгемин магадап, «Самбуу башкы» деп материалын бижээн.

СЭКП обкомунга лекторлап ажылдап тургаш, партия хуралдарынга ажылдың четпестериниң дугайында чаңгыс аай бодалдар дүүшпейн барганда, Токаның арнынга ажыы-биле шынын чугаа­лаар кижи чаңгыс Самбуу турган. Тока ону үзе кирип, улаштыр сөс чугаалатпас турган. Ол үеде коллективизацияның кидин түлүк болуп турар үезинде, найысылалдың чоогунда чыдар кожууннардан эгелеп алгаш, оон ыраккы кожууннарны колхозтажыышкыннар кылдыр каттыштырар дугайында Самбуунуң саналын Тока хүлээп албайн, кончуттунуп, үзе шаап каан..

1946 чылдың апрель 30-де Май 1-ге тураскааткан обком ажылчыннарының концертинге Самбуу-биле кады ырлажып турган кижилер ырның чаңгыс сөзүнге чазыпканнар. Тока оларны эзирик ырлажып турган силер деп буруудаткан. Шупту улус кончудуп алгаш турда, Самбуу Токага кылаштап келгеш: «Бис эзирик эвес бис, бистиң мурнувуста ырлажып турган орус эштер база сөстерин чазыпты, бис дээрге артистер эвес болгай бис. Ба­йырлал үезинде бисти мынчаар кончааныңар шын эвес чорук-тур, эш Тока» — деп чугаа­лаан. Партиядан үндүрер дугайында чылдагаанны Тока ол ынчан кончуг таптыг ажыглапкан.

Самбуунуң чурттап турганы Ленин кудумчузунда 16 дугаар бажыңын үжээринге база бодун тудуп хоругдаарынга доктаалга күш киирери-биле аттарын салып, Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң ажылдакчылары орус офицерлер Петров, Васильев, Меерович, Волков, Кривошеев киржип турганнар. Васильев Самбууну «чепсегленген контрреволюсчу» деп нүгүлдээн.

Аныяк эртемденни ол-ла хүн тудуп хоругдап алган. Байысаалганы оперативтиг килдис эргелекчизи подполковник Васильев чорудуп турган. Шупту саазыннарга адын салып бериптер боор деп идегеп турганнар, ындыг эвес, ол чүгле «таныжып номчудум» деп адын салгаш, өг-бүлезиниң дугайында айтырыгга, кады-төрээннерин камгалаары-биле, «чаңгыс оглу мен» деп бижээн.

Эриидешкинни көрген Шожут-оол Ооржактың чугаазындан: «Хоругдаткан кижини чанагаштааш, кудумчуга хар кырынга халыдыпкаш, дедир өрээлче киирип эккелгеш, негей тонну кедискеш, кызыдыр изидип каан суугу чанынга холунга ыяш токпакты шарааш, холдарын өрү көдүртүп алгаш тургузуптар турган, бир шак болганда, кижилер моорап кээп дүжер турган. База бир эрээ: шиш ыяш кырынче олуртуру азы бажынче пистолет-биле өжегээр чандыр-соора адары. Ынчалдыр кижилерни коргудуп, эриидеп алгаш, баш удур белеткеп, бижип каан саазында «өчүүнүң» адаанга адын салдыртып алыр турган».

Монгуш Борахович Кенин-Лопсан ооң дугайында мынчаар чугаалап турар: «Мен Кызылдың Ленин аттыг школазынга өөренип турумда, төөгү болгаш литература бөлгүмүн Регина Рафаиловна Бегзи удуртуп турда, келген аалчыларның аразында бир холунда Шолоховтуң томун тудуп алган Самбуу башкыны дыка эки сактып алган мен. Башкы Регина Бегзи-биле орус, Инна Коль-биле немец, а бис-биле тыва дылда чугаалажып турду. Мээң башкым бир дугаар тыва эртемден Самбуу Буян-оолович Ооржак бүгү-ле тыва эртемденнерниң эң бажынга турар ужурлуг».

Саяна Монгуш.

#Шын