Тыва Республиканың Этниктиг психология болгаш социал практиктиг эртем төвү бо чазын өөредилге программазынга «Психология» 3-4, 5-6 класстарның 3 муң тиражтыг 3-кү үндүрүлгезин парлап үндүрген. Ол чаа номнарны республиканың национал школаларынга, номчукчуларынга өөренири-биле халас тарадып турар.
Мурнуку чылдарда база ол хире тиражты этнопсихологияның Эртем төвү көдээ черниң библиотекаларынга, школаларынга халас тарадып, социал болгаш психология башкыларынга методиктиг семинарларны эрттирген, школаның социал болгаш психолог педагогтарының сонуургалын оттуруп, төрээн дылынга ук эртемни башкылап, өөренир аргалыг болган.
Чаа байдалга өөредилге номун орус дылдан тыва дылче литературлуг очулгазын Мария Амын-ооловна Күжүгет кылган. «Психология» ортумак ниити өөредилге школаларынга 3-11 класстарга» Москваның ниити өөредилге билиглери чайынналчак чедиишкинниг ажылдап кылган болгаш чурттуң девискээрлеринче тараткан. Россияның өөредилге академиязының академиги, психология эртемнериниң доктору И.В. Дубровина ук өөредилге номун редакторлаан, билиглер талазы-биле Россия Федерациязының Президентизи болгаш Россия Федерациязының Чазааның премиязы-биле шаңнаткан (2006).
Школа өөредилгезиниң бүгү чадаларынга болгаш янзы-бүрү сорулгаларны чедип алырынга психология курузу долузу-биле хаара туттунган. Ынчангаш 3-4 класстың уругларынга делегейни билип алырынга негелдези тургустунуп келген болгаш чүвени билип алырынга сайзыраңгай, хуузунда чүвени сагышсырап билир, өске-даа кижилерни медереп билип чоруур апаар. Ортумак класстарга бир дугаарында бодунуң хуузунда онзагайын болгаш коммуникативтиг сонуургалы, а үстүкү класстарга – мергежилин тодарадып алырынга болгаш өөренир эртемин шилип алырынга идигни берип турар.
Ол дээрге 2005 чылдан 2010 чылдарда республиканың Өөредилге яамызы «Введение и преподование предмета Психологии на родном (тувинском) языке обучения с 3 по 6 классы» деп эксперименталдыг төлевилел чорудуп турарда, Өвүр кожууннуң Солчур школазының педагогтары, администрациязы курстуң тургустунуп сайзыраар шилчилгезинге эң-не идепкейжи киришкен.
Солчур школазынга 3-5 класстарның өөреникчилер аразынга психологияның хөй янзы методун ажыглаан соонда, тест Равена деп чүүл Q-га дең болган дээрзин хайгаарал болгаш үнелел берген шимчээшкинниң (динамика) өскерилгези бадыткаан.
Түңнелинде, психология кичээлиниң шенелделер үезинде өөреникчилерниң сонуургалының деңнели оранчок бедээн, шупту өөредилгениң ниити талазы-биле дээрим ол. Практика үезинде психологияның салдары чогумчалыг байдалга бадыткаттынган, көдээ школаның шенелде класстарының доозукчулары чурттуң дээди өөредилге черлеринче кирип алган.
Психологияның башкылаашкынының сорулгазы ниити өөредилге системазынга дүгжүп, уругларның социал болгаш психологтуг өзүлдезиниң сайзыралы, бот-башкарылгазынга долузу-биле чүүлдежип, хандыртынган. Психология школага эргежок чугула ниити өөредилге эртеми болур. Уругнуң делегейже долу көрүүшкүнүн хевирлээрин болдурбушаан, делегейиниң кызыгаары ыракшылдыг, иштики делегейиниң чогаадыкчы өзүлдези, утка-шынары делгемчиир, бодун болгаш өске-даа кижилерни билир, боду болгаш өскелер-биле-даа долгандыр боттуг эки чүүлдерни катай шиңгээдир.
Билиг системазының амгы сайзыраңгай байдалында ол эргежок чугула, сөөлгү чылдарда администрация бир дугаарында школаның отчедун болгаш өөреникчилерниң ниити баллын бирги черде, а уругнуң сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынар сайзыралын артыкы планче ырадыр идип турар.
Республика школаларының хөй кезиинде амгы үеде психология башкылаашкынын үстүнде бердинген курстарның номнарын төрээн дылынга өөренирин, миннир апаар. Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы база профильдиг ведомстволар, психология эртеминиң программазын башкылаарын идепкейжи деткивес чүве болза, берге апаар. Хөй-ниити организация күженирге-даа, ажыл-херектерни организастыг байдалга чорудары күш четтинмес, ынчангаш школаларга психология эртеминиң башкылаашкыны система чок база чаңгыс аай эвес чоруп турар.
Ындыг-даа болза, Казаньга болган хай-халап соонда, чурттуң өөредилге албан черлеринге кедергей улуг дөмейлешкек онза болуушкуннар (ЧП) болган сөөлүнде, республикага бердинген өөредилге төлевилелиниң эргежок чугулазын, херегин кым-даа чигзинмес. Уругларның психиктиг (сагыш-сеткил) база элээди уругларның кадыкшыл байдалы хүн бүрү нарыыдап турар, амгы үениң школачылары кыдырааш база ном орнунга холунга чепсек тудар, башкылары-биле чөрүлдээ тургузар, эки-бак сөгленир, куду көөр. Уруглар болгаш элээди уруглар аразында арага болгаш наркотиктиг бүдүмелге таваржы бээр чүүлдер боттарындан база үнүп кээп, озал-ондактыг бөлүктерже кирип турар.
Эрткен үеде баштайгы психологияның өөредилге номнары республиканың көдээ школаларынга езулуг өг-бүле аразынга төрээн дылынга номчулга болуп, боттарының сагыш-сеткил байдалын билип, оожум таптыг бот-башкарнып база бодун сайгарып алырынга дыка дузалыг болган. Республиканың албан черлериниң библиотекаларынга өөредилге номнарын психологтарның дилээ-биле халас тараткан.
Демдеглеп каары күзенчиг, психологияның өөредилге номун кижи бүрүзү төрээн дылынга өөренип, ажыглап болур, өөредилгени амгы үениң байдалы-биле ыракшыл чок хевирге (дистанционной форме) өөренип, өөредилге номун электроннуг хевирге (http://psychology.tuva.info), Интернет четкизинден чара парладып ажыглап болур, өөредилге ному бүрүзүнде QR-код, дүрген болгаш эптиг байдалга ажыглаарынга таарымчалыг кылдынган.
Психологияның келир үеде чурттуң өзүп олурар салгалдарынга сагыш-сеткил болгаш социал-экономиктиг сайзыралынга эргежок чугулазын, ооң ажыктыын, мөзү-бүдүш хевирлээринге ужур-дузалыын медереп билгеш, парлалганы чырыкче үндүреринге, а ол ышкаш өөредилге номун электроннуг хевирге кылырынга, Тываның сайгарлыкчылары саң-хөө талазы-биле канчаар-даа аажок улуг деткимчезин көргүскен.
Наталья ТОВУУ,
психология эртемнериниң доктору, Эртем төвүнүң удуртукчузу.
