Бистиң республиканың культура болгаш уран чүүлүнүң хоочуну, “Хүндүткелдиң демдээ” орденниң, “Күш-ажылга шылгарал дээш” мдальдың, “Бот-тывынгыр уран чүүлге чедиишкиннери дээш” хөрек демдээниң болгаш “Тыва Республиканың культуразының тергиини” хүндүлүг аттың эдилекчизи Р.М. Сат январь 1-де 70 харлаар. Улуг юбилейиниң бүдүүзүнде Раиса Монгушовна-биле ужуражып чугаалаштым.
– Раиса Монгушовна, силерни дыка-ла аас-кежиктиг кижи-дир деп бодаар мен, чүге дизе бүгү назыныңарда ынак ажылыңар-биле чонга бараан болуп, уран чүүлчү салым-чолдуг болган болгай силер. Артист болуру чажыңардан күзелиңер турганы чугаажок боор аа?
– Ийе. Авам бо-ла чугаалай бээр: “Уруум артист болур боор, ойнаар оюну безин артистеп турар боор кижи-дир ийин”. Школачы чылдарывыста Бажың-Алаак суурувустуң бот-тывынгыр артистери фестивальдарга доктаамал 1-2-ги черлер алыр турган. Бичиимден чуртталгамда көрүп, сонуургап келген чүүлдерим-не ыр-шоор, танцы-сам. Өске кандыг-даа мергежилди сонуургавас чордум. Эртенги саалда соонда, инектеримни одарже үндүр сүрүп бар чорааш, байгы үнүм-биле ырлаптар мен, дедир чанарда, база ырлап чанар мен. Күзелим-не уран чүүл, сцена турган, ийе. Артист болурунга кайда-ла өөредип турар ирги дээрзи мени дүвүредип чораан. Шору өзүп келгеш, кинону база дыка сонуургаар апарган мен.
– Уран чүүл училищезинге ат-сураглыг Сиин-оол Лакпаевич Оюн, Кадр-оол Ооржакович Сагды оларның сургуулу апарганыңар база таварылга эвес боор ийин.
– Кайгамчык аас-кежик-тир. Ындыг салым-чаяанныг башкыларлыг болуру аан. Татьяна Николаевна Намайны база адап каайн. Ада-иевис дег, бисти олар чагып-сургап чорду. “Культура ажылдакчызы кижи хамыктың кичээнгейинде, ынчангаш бодамчалыг чоруңар”. Башкыларымның бо чагыының утказын сөөлүнде уран чүүлчү коллективке удуртукчулай бергеш, ынчан ылап билген мен. Уран чүүл училищезиниң актер-режиссер салбырын 1974 чылда 14 кижи дооскан бис. Бажың-Алаак клувунга, Ак-Довурактың Культура ордузунуң чанында “Найырал” улусчу театрынга, республиканың уруглар фондузунга ажылдадым.
Бичии турувуста Сиин-оол Лакпаевич Оюн кол рольду ойнап турар “Ак-көк хемниң кижилери” деп уран-чечен кинону Бажың-Алаак суурувуска, Чадаана хемивиске база тырттырып турган. Угбам, дуңмам-биле ол кинонуң бир эпизодунда бистер база кирген бис. Сиин-оол Лакпаевич сөөлүнде мээң башкым апаарын кым ынчан билген боор. Салым-чолдуң тывызыы-дыр ийин ол.
– Свердловск киностудиязының тырттырганы “Эзирниң девии” деп кинога кол рольду силер ойнаан болгай силер. Аңаа хамаарыштыр чугаалап көрүңерем.
– Салым-чол ала-чайгаар эдерти берген деп бодаар мен. Эжим-биле кудумчуга кылаштажып чорувуста режиссер В. Живагуб көрүп кааш, шенелде тырттырылгага киржиринче чалаан. Новосибирскиге шенелге тырттырылгаларга киришкеш безин, дыка хөй чаа чүүлдерни билип алган мен. Мени шилип алыр боор деп бодаваан-даа мен. Кол рольга мени бадылаан дээрзиниң дугайында медээ кээрге, кортканым-даа, өөрээним-даа аажок. Ынчалдыр улуг кино-биле ийи катап хууда таваржыр салым-чаяан меңээ таварышкан.
– Ак-Довурактың Культура ордузунга “Найырал” улусчу театрының ат-сураа кайгамчык диңмиреп турган болгай. Силер режиссеру турдуңар. Ындыг шыырак бот-тывынгыр артистерни канчап тып алганыңар ол, Раиса Монгушовна?
– “Тыва даг-дүгү” комбинаттың ажылчын комитединиң даргазы Д.К. Дүктен-оол мени ол ажылче чалаан. Танывазым хоорайга келгеш, канчап-ла коллектив чыып алыр чоор деп бодап турдум. Чоорту ак-довуракчылар-биле таныжып, салым-чаяанныг кижилерни эскерип турар апарган мен. Ынчалдыр эмчи Тамара Ооржакты, башкы Кожай-оол Коңзай-оолду, чурукчу Ужар-оол Монгушту, библиотекарь Эльза Ооржакты, ыраажы Владимир Чыпсынмааны, алдарлыг дагжы Сендаа Салчакты болгаш ажылчыннар Сергей Иргитти, Владимир Сааяны, Роман Монгушту тып, артистерим-биле шиилерни чонга бараалгадып эгелээн бис. Республика чергелиг конкурска тиилээш, Барнаулга Тываны төлээлеп мөөрейге киришкеш, тиилекчи болдувус. “Найырал”, “Он бир”, “Самбажык” дээн ышкаш ат-сураглыг шиилерни ойнап турдулар. Деспи Күжүгетович Дүктен-оол дарга боду шиилерге ойнап турду. Артистеримниң өг-бүлелери бисти дыка деткиир турган. Ынчангаш оларга четтиргеним илередип, мөгейип чоруур мен. Өөм ээзи база чаңгыскурсчум болгаш, шиилерге ойнап турду. Амгы үеде артистеримниң хөй кезии өске өртемчейже аъттаныпканы дыка-ла хомуданчыг.
– Ам-даа чогаадыкчы чаңыңарны салбайн, “Уран чүүлчү салым-чол” деп номну чырыкче үндүрген болгай силер.Ийи дугаар номуңар чырыкче үнеринге белеткеп турар болдуңар. ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү апарганыңар-биле байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер.
– Четтирдим. Ажыл чок олуруп чаңчыкпаан болгаш, бижиттинип кирипкен кижи-дир мен ийин.
– Силерни ам чүү эң-не өөртүп чоруур ирги?
– Ажы-төл, уйнуктар болбайн канчаар. Олар-ла кадык-сергек, чоруу чогуп чорза, чүү-даа канчаар. Ийи оглум өглүг-баштыг. Улуу даштыкыда, бичиизи Тывада ажылдап-чурттап чорлар. Уйнуктарым эки омак-сергек өзүп турарлар.
Чоокта чаа телевизордан бистиң төрээн суурувус Бажың-Алаак чедерде, Чадаана хемни кежир эрги көвүрүгнүң орнунга чаа көвүрүг ажыдып турарын улуг өөрүшкү-биле көрдүм. Тываның Чазааның Даргазы В.Т. Ховалыгны чон шын шилээн-дир деп бодаар мен. Дораан-на улуг ажылче шымнып киргени көскү-дүр. Аңаа өөрээш, бичии шүлүк бижип алган кижи мен.
ШЫН ШИЛИЛГЕ
Дыка-ла шын шилилдени
Тывам чону кылыптылар.
Өөрүнчүг шак ол медээ
Өргүн чонда тарай берди.
Амыдырал чаартынып,
Ам черле шуудаар боор.
Ховалыгга бүзүрээли,
Хоор чонун улам өөртсүн.
Чазаавыстың Даргазы
Чалданыш чок ажылдазын.
Сарыг бүрү тоглаза-даа,
Сагыш-сеткил көдүрлүп тур.
ЧАДААНАМ ОЛ
Сактып-бодап орарымга,
Чаныксаарым аттыг апаар.
Саарыгларлыг, арыг суглуг
Чадаана хем – чылдагаан ол.
Кадыр элден хемче шурап,
Хаак аът мунуп, чарышкылап,
Өөрүм-биле кады ойнап,
Өскен хемим Чадаанам ол.
Ады алгаан Чадаанамны
Аян-шинчи улам киирген,
Кежир салган чаа көвүрүг
Кезээ шагда быжыг турзун!
– Удавас төрүттүнген хүнүңер, чеден харлаар болгай силер. Хөй номчукчуларывыс мурнундан байыр чедирбишаан, демир-үжүүңер ылгын болуп, чаа-чаа чогаалдарны чонувуска сөңнээрин күзедивис.
Светлана БАЛЧЫР, хоочун журналист.
