Улаан-Быраа сумузу Хемчиктиң ийи чартыын шыва ап баткан чыдар, Чɵɵн-Хемчик кожуунунда улуг девискээрлиг, Хемчиктен Улуг-Хемге четкен, аргыжарда эң ырак, оруу ийлиг берге черни совет үеде чаа административтиг ат-биле Ийме (Ий мен) сумузу деп адай берген. Ооң девискээринге Хемчиктиң бир талазынга хамааржыр черлер: Улаан-Быраа, Хая-Бажы, Кызыл-Бут, Теректиг-Чарык, Кум-Суу, Сесеге, Хомужак, Хараганныг-Хову, Баяжы, а ɵске талазында: Улуг-Шеле, Кур-Шеле, Теректиг, Ал-Шум, Шом-Шум, Алдыы-Уру, Үстүү-Уру. Аңаа чурттап чораан бистиң тɵрел чоннар: монгуштар, ондарлар, түлүштер, саттар, ховалыглар болгаш кара-монгуштар.
Бир кыжын авам Хараганныг-Ховунуң Даг-Хɵрээ деп кыштаанга мени бодараткаш, тос хар чедир азырап каанда, хой, ɵшкүлерни дозуп, бызааларны ɵдекке хавырып эккеп бээрин билир, дузалыг апарган мен.Чайын, бир хүн, ачам школа чанында Кызыл-Булуң дээр бажыңга кире бээрге, ынчан радио, телефон деп чүве бар эвес, кижилер аңаа фашистиг Германия совет чуртче халдаанын дүвүрел-биле дыңнаткан.
Оон ачам ɵгге келгеш:
— Бистиң-биле найыралдыг, дузалап чоруур чурт ССРЭ-же немец-фашистиг эжелекчилер халдаан-дыр. Оларның танкылары кончуг күштүг болганындан, совет танкыларны черже киир базыпкаш, бурунгаарлап олурар-дыр – дээн.
Бис кезек када ыыт чок олурган бис. Ие кижи болгаш, авам девидей берип:
— Ам чүнү канчаар бис? – деп, ачамче кɵрүп алган айтырып олур.
Ачам:
— Бис шыдаар шаавыс-биле дузалажыр ужурлуг бис. Дайын дээрге эң берге, эң багай чүве-дир ол – диди.
Оон эгелээш, авам анаа олурбас апарган. Хостуг үезинде хураган дүгү кидизин чадып алган, уктар быжып, даарап олурарын бо-ла көөр мен. Кидисти тɵндүр уктарны даарапкаш, хураган кештеринден хол-хаптарын база быжып алгаш, хол-биле даарааш, хапка суккаш, аптарага шыгжап алыр турган. Күскээр ой хой кежинден кызыгааржы тону ышкаш чолдак, ак тонну авам база даарап турду. Суму даргазы ɵг бүрүзүнден улустуң дайынга берген белектерин ɵйлеп-ɵйлеп чыып келир. Ынчаар авам бодунуң холу-биле даарааш, дɵрт чыл улаштыр хɵй белектерни чоруткан.
Ачам аъттарын хүннүң-не кɵрүп, бɵлүп турган кижи. Хүн изий бергенде, аалывыс чанынга машина турупкан, оон алды кижи үнгеш, Хемчик кыдыынга эштир бодааш, ырыктааштарлыг сугну сүзүп киргеш, ында балыктарның чемнээнин кɵрүп, чунуп алганнар. Оларны кɵɵрүмге, узун-узун, маңган ак кештерлиг, баштары сарыг дүктерлиг болчук. Аалга келиримге, ачам: «Бистиң аъттарывысты хүлээп алыр дээш келген Москваның мал эмчилери-дир» — дээр болду. Орус кижилерни бир дугаар кɵргеним ол.
Эртенинде ачам доруг, хүрең сес аъттарын доозазын чедип, сүрүп алгаш, Теректигниң фронтуга аъттар хүлээп алыр Кɵк-Аяңче чорупкан. Бир хонганда, ачам эзерин чүктеп алган чанып келгеш, биске: «Аъттарымны хүлээттим. Эмчилер шинчип кɵргеш, бирээзи мээң холумну туткаш: «Очень хорошо!» — дээш, эктимни суйбап кагды» — диди.
Мээң улуг акым Ондар Балдайган Тыва Арат Республиканың шериинден халажып келгеш, Ийме школазынга башкылап ажылдап турган. Школа чайын ажылдаваан. Суму даргазы Ондар Чүлдүм чоннуң белекке берген аъттарын Абаканга чедир бɵлүк-биле сүргеш, дужаап бээрин сүмелээрге, ол чɵпшээрешкен. Ондар Балдайган аъттарны Абаканның Кара-Суг деп черинге дужаап чораанын биске мынчаар чугаалаар: «Хɵй аъттар ховуларга оъттай бергенде кɵɵрге, черниң чечээ ышкаш, айыраң шокар болур чүве. Аъттарның чүзүннери янзы-бүрү болганындан, ынчаар кɵстүр. Сүрүп чораан аъттарымны эскереримге, үргүлчү Тывадан келген оруунче баштарын углап алган оъттаар болчук. Олар ɵскен, тɵрээн черинче чаныксап турары ол боор. Кажан оларны Кара-Сугга кажаалап, эзер-чонаавысты алгаш чоруптарывыска, аъттарывыстың чамдыктары бисче кɵрүп тура, оранып турганын дыңнаарга: «Байырлыг» азы «Бисти каапкаш, чанарың ол бе?» — деп турганзыг болур. Акым мунуп чораан аъттарының кудуруундан хылдарын чулгаш, ону бɵле баглап алганын биске кɵргүскеш, “Мону Сесеге (Чечектиг) ховузунуң бир хараганынга баглап каар мен» деп олурганын сактып ор мен. Фашистиг Германияны тиилээниниң соонда, каш хонганда, «Немец-фашистиг Германияны тиилээни дээш» деп медаль-биле акымны шаңнаан, ону аажок сонуургап кɵрген мен.
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде, Тывага суму бүрүзүнге ополчен шериг ɵɵренип турган. Иймеге олар боттары ыяш ланчыыларны, автоматтарны чазап алгаш, холунга тудуп турган. Ол аныяктарның «кыска шаш», «узун шаш» деп турганын дыңнаан мен. Ополченнер часкаар, чылыг апарганда, кожазында суурларже халдап, эжелеп алыр деп ойнап турган.
Бир катап хой кадарып чорумда, бистиң аалывыстың мурнунда ховуда оруктап хɵй кижи хаактыг чаржып батты эвеспе. Эң бажында чорааннары кашпагайы кончуг, ийи холунда даянгыыжы-биле черден иттинип, маңнажып чоруур болду. Олар хаактарны, даянгыыштарны боттары дыттан, хадыңдан, талдан чазап алыр турган. Эртенинде сураан дыңнаарымга, Ийме сумузунда ополченнерден Чадаанага болур хаак маргылдаазынга баар шыырак хаакчыны шилип турганы ол бооп тур. Сумулардан келген ополченнер аразынга хаак чарыжынга Иймеден Монгуш Чимбии бирги черни алгаш, Кызылче чорупкан. Кызыл хоорайга болган республиканың хаак маргылдаазынга 10 километрге үш дугаары болурга, Ийме чонунга-даа, бодунга-даа ɵɵрүшкүлүг, чоргааранчыг болган. Ынчанмайн канчаар, уктуг хап идиктиг, ой хой кежи чүвүрлүг, баглаар хаактыг, чаа хаактап чоруур аныяк кижиге улуг чедиишкин-дир.
Мен «Шын» солунну улуг-каралап номчуптар апарган мен. Ында тыва чоннуң совет дайынчыларга белээн, хɵй вагоннарга чүдүргеш, чедирип турганын бижээн болду. Ону баштап чораан кижилер Тыва Арат Республиканың даргазы Салчак Тока Калбак-Хɵрекович, малчыннар Кудажы, Лопсанчап, чогаалчы Сергей Бүрбү дээш ɵске-даа улус.
Чогаалчы Сергей Бүрбү Бакысович Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тываның чону ССРЭ-ге фашистиг Германияны тиилээринге дузалап, аңаа берген белектериниң дугайында «Кызыл коъш» деп балладазында онза чараш кылдыр бижип илереткен. Ол чогаалдың утказынга дүүштүр, Тиилелгениң 75 чылынга тураскаадып, Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңының чанында, узун панораманы эрткен чылын тургусканы тываларга уттундурбас ɵɵрүшкү болуп артар.
Оон улаштыр солуннарны номчуп турарымга, тыва эки турачы эрес оолдар немец-фашистерни чылча шавар дээш, дайынче аъттаныпкан болду. А оларны ынак душтуктары үдеп тура, Улуг-Хемниң Кежиг-Аксынга, дайзыннарны тиилээш, чанып келириңерге, уткуп алыр черивис бо болзун деп дугуржуп алганзыг.
Чогаалчы С.А. Сарыг-оолдуң шүлүүн езугаар:
"…Улуг-Хемниң Кежиг-Аксы
Уткуп алыр черим болзун" деп, ырлажып үдээн.
Тыва эки турачылар командылал чериниң даалгазын соруктуг күүсеткеш, чанып келген. Оларның аразындан Хомушку Чүргүй-оол, Тюлюш Кечил-оол Совет Эвилелиниң Маадырлары болган. Эрес-дидим тулушканы дээш, орден, медальдар-биле олар шупту шаңнаткан. Украин черге маадырлыг тулчуп, бажын салган Оюн Түметей, Оюн Тоютчук, Ондар Дажы-Серен дээш ɵскелерни-даа адап болур.
Бистиң Иймеден фронтуга чораан Михаил Белекпенович Сундуй чайын Иймеге келгеш, чонну чыып алгаш, канчаар дайынга киришкенин болгаш дайынның аар-бергезин караа-биле кɵрүп, холунга боолуг тулчуп чораанын улуска чугаалап турганын кɵрген мен. Ооң сɵɵлүнде ол тыва эки турачыларның аъттыг эскадронунуң дугайында намдар-тоожу номун, оларның-биле ужуражып, чугаалажып тургаш бижип каан, эш-ɵɵрүнүң мурнунга улуг мɵгейигни кылып, оларга балаттынмас тураскаалды арттырган фронтучу деп билир мен. Ынчаарда Ийме сумузундан ийи кижи фронтуга чораан. Олар Михаил Белекпенович Сундуй биле Нордуп-оол Чалбайганович Монгуш. Ам Ийме суурунда оларның аттарын тывыскан ийи кудумчу бар.
ТАР-ны ССРЭ 1944 чылдың октябрь 11-де бодунуң составынга Тыва автономнуг область кылдыр хүлээп алган. Удаваанда немец-фашистиг Германияны тиилээн деп чон аразынга дамчыыр чугаа бар апарган, ол безин кижилерни сорук киирип, ɵɵрүшкүнү болдуруп турган.Тиилелге чылы-биле чергелештир, орустар Тывавыска кээп эгелээн. Эвээш санныг тывалар чурттап турган Чадаана хоорайга хɵй орус чон кɵжүп келгеш, турумчуп алган. Ынчаарда Хемчиктиң улуг, биче сугларынга балык, байлаңнарның хɵйүн кижи магадап кɵɵр чүве. А кат, чимис база эңдере турган. Кылыр ажыл чок турган хамаатылар ийи, үш болуп алган Хемчик унунга балыктап чедип келирлер. Аңаа турган тыва малчын ɵглерге олар келирге, шай, быдаа хайындырып берип, хүндүлээр, а тыва чонга орус дылды билбези шаптык кадып турза-даа, ону күзелдии-биле ɵɵренип ап, найыралдажып эгелээн. Чамдыкта орус балыкчылар билип алган турган боор, ɵглерге келгеш, хɵнектерден эгелээш, ɵске-даа саваларның ойбак черин бүдүр дуңзаалап бээр турган.
Тыва ССРЭ-ге каттышкан болгаш кызыл шериг немец-фашистиг эжелекчилерни тиилээниниң сɵɵлүнде, бис бичии тургаш, кинолардан кɵрүп эгелээн бис. Оон коргунчуг дайын дугайын билип ап, дайынчыларның маадырлыг чоруун магадап, хүннүң чыгыы дайынныг кинолар кɵɵр турдувус. Оон бис ында солдаттарны ɵттүнүп, дайылдажып ойнаар апарган бис. Ынчаарда оолдар бɵлүглежип келгенивисте, ɵглер чанынга чолдак ыяштарны боо кылдыр туткаш, чаштып, боолажып ойнаар турган бис. Бистиң дайын дугайында ойнап турарывысты ада-иелер билгеш, ыяш бооларны биске чазап берип турган. Ол чорук бисти улам сорук киирип, Тɵрээн чуртунга бердинген чорукка кижизидилгениң эгези турган боор.
Иймеге чон боттарының күзели-биле мал-маганын каттыштырып ап, 1950 чылда Ленин аттыг колхозту тургускан. Баштай колхозчулар ɵг бүрүзүнден саржаг чыып чоруп тургаш, бир машинаны садып алган. 1952 чылда колхозка улуг чедиишкин болганын ам-даа утпаан мен. Ынчан Сесеге ховузунга колхоз бедик дүжүттү ɵстүрген турган. Бир гадан 50 ажыг центнер болган. Тараа ажаалдазы хар чаапканда, ноябрьда уламчылап турган. Чон тараалыг, эки чурттап болурунга бүзүреп эгелээн. Колхозтуң эки дүжүт алганын Тываның обком партиязы болгаш Чазак үнелеп кɵргеш, «Ленин» колхозтуң даргазы Ондар Дудераа, хову бригадири Түлүш Самбуу «Кызыл Тук» орденнери-биле шаңнатканнар. Колхоз «Волга» дээр машинаны шаңналга алган. Совет күрүне машина-техниканы колхозтарга хɵйү-биле берип эгелээн. А Сесеге ховузу Тывада эң тараалаң черлерниң санынче кирген. Иймеде шаңда тарааларны күстен эгелээш, май айга чедир Кызылче чүък машиналары хүннүң-не сɵɵртүп турганын кижи магадап кɵɵр чүве. Колхоз совхозче кирип, каш-даа аттарны солуп турза-даа, чоннуң амыдыралы багай эвес турган. Олар акшаны шалыңга ап, совет үеде эки чурттап турган.
Карл Маркс аттыг совхоз тургаш, 16000 баш хой, ɵшкүнү ɵстүрүп, инек, сарлык, чылгы малдың бажы 700 четкен, хɵй чылдарның иштинде 200 хире машина-техниканы ажыглап, совхоз тɵвү Ийме суурнуң кудумчулары асфальтылаттынган, малчыннарның амыдыралы экижип, кыштагларында электри чырыктыг, телевизорларны кɵрүп, чунар-бажыңнарлыг апарган чүве.
Бир хүн Ийме суурга дыңнаарымга улус: «Коммунистиг партия болгаш Чазак дүшкен» деп чугаалажып турар апарган. Кижи бүзүрээр-даа аргажок. Чүвениң ужурун чугаалаар партия кежигүнү, даргалар-даа чок. Садыгны үптеп алгаш барган, совхоз конторазы ээн калып, соңга-хаалгазы буступ эгелээн. А чамдык кадарчылар кадарган хойларын, инектерин, хуужудуп алгаш барган. Машина, тракторлар башкарыкчыларның хуу ɵнчүзү болган. Хоойлу ажылдакчыларының кошкай бергенин билгеш, чамдык хоптак кижилер дем-биле чоннуң клувун, малчыннарның бажыңнарын бускаш, машина-техниканы алгаш, ɵскээр кɵжүрүп аппаар турду. Чон ажылдаар чер дилеп, хоорайларже кɵжүп чоруп турган. Бир ай эрткенде, суур тонаттынган, хоозурап калган, дайын болган дег апарган. Хɵй кижилер күрүнениң ɵнчүзүн ап, чип эгелээн турда, үениң башкарыкчы даргалары та каяа турганын кижи билбес.
ССРЭ делегейде эң күштүг, улуг чурт турган. Ам мен улгады-даа берген болзумза, арга тывылза, аныяктарга ооң дугайын чугаалаарындан чалданмас мен. Ону мен бактавас мен, мээң амыдыралымга ол улуг ужур-дузалыг болган деп билир мен. Мен совет үеде эртем-билиг чедип алгаш, аас-кежиктиг, ɵг-бүлелиг, ажы-тɵлдүг чурттап чор мен. Ажы-тɵлүм дооза дээди эртемниг, ажылдап, чуртунга үлүг-хуузун киирип чоруурлар. Оларның аразында эмчи эртеминиң доктору, тɵɵгү эртеминиң кандидады бар.
Делегейде ажылчы чоннарның хайыралдыг күзелин амыдыралга бир дугаарында боттандырып, совет кижилер чɵптүг күрүнени тургускан. Олар хɵй-ле чүүлдерни кылган. Кажан бодунуң Ада-чурттун камгалаар үе келирге, дидим болгаш демнии-биле камгалап шыдаан. Ону кажан-даа уттуп болбас. Бис фашистиг эжелекчилерге удур тулчуп чораан болгаш, Ада-чурту дээш амы-тынын берген хоочуннарны сактыр ужурлуг бис. Үе ам-даа берге. Ынчангаш хоочун салгалдың кижилериниң, кырганнарывыстың, ада-ɵгбелеривистиң дугайында тɵɵгүлүг шынны камгалап артарывыс чугула.
Ада-чурттуң Улуг дайыны – бүдүн эпоха апарган, тɵнчү чок, коргунчуг, маадырлыг чорук. Амгы сорулга шак ындыг үшкү дайынны болдурбазын, катаптавазын чедип алыры болур.
Кызыл хоорайның Эки турачылар кудумчузунда аъттыг шериг кижиниң улуг тураскаалын бо-ла кɵɵр мен. Ол барыын чүкче углай халдып бар чоруур. Тыва эки турачы эскадроннуң ат-алдарын, маадырлыг чоруун, бүгү кижилер утпазын дээш, тургускан тураскаал-дыр. Мен хостуг үемде ооң чанынга олуруп алгаш, тыва эки турачылар аъттарын мунупкаш, тулчуушкунче эзирлер ышкаш караңнадыр шаап, халдап тургаш, Ровно хоорайны, Деражнону, ооң чоогунда суурларны фашистерден хостааннар деп сактып олурар мен.
Алдын-оол ОНДАР. #Шын
