Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, «Улуг башкы» деп аттыӊ эдилекчизи, Бай-Тайга кожууннуӊ хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Хемчик школазыныӊ хоочун башкызы Тараа Салчаковна Оссурнуӊ хөй чылдарда бижип келген шүлүктериниӊ «Дамды белээм» деп чыындызы чоокта чаа чырыкче үнген.
Ол 1946 чылдың январь 21-де Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурнуӊ Чазы-Баары деп кыштагга хөй ажы-төлдүг өг-бүлениӊ он ажы-төлдүӊ аразында чаӊгыс кыс бооп төрүттүнген.
Тараа Салчаковна 1963 чылда Тээли ортумак школазын дооскаш, Кызылдың башкы институдунуң филология факультединге өөренип киргеш, 1968 чылда орус дыл, литература башкызы мергежилин дооскан. Баштайгы ажылчын базымнарын Кызыл-Даг ортумак школазындан эгелээш, улаштыр Хемчик ортумак ниити билиг школазынга үр чылдарда үре-түңнелдиг ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Шүлүктерни школачы чылдарында-ла бижип эгелээн. Бирги «Авамга» деп шүлүү «Тываның аныяктары» солунга 1964 чылда парлаттынган. Шүлүктериниң темазы аңгы-аңгы: төрээн черинге ынакшыл, амыдырал болгаш салым-чол, келир үеге бүзүрел дээш оон-даа өске. Ол Бай-Тайга кожууннуӊ «Мөӊгүлек» чечен чогаал каттыжыышкыныныӊ идепкейлиг киржикчизи.
Тараа Оссурнуӊ ырлар болуп хуула берген шүлүктери хөй: "Тээли вальзы" (аялгазы Б. Чамбыттыы), "Оолдарым" (К-К. Ооржактыы), "Эки турачылар" (В. Салчактыы), "Баянист кыс" (Г. Базырныы), "Кызыл-Даамче кел даан, өӊнүк" (Ч. Монгуштуу), "Хемчиим" (С. Ооржактыы), "Көп-Сөөктүӊ кожаӊнары" (Г. Базырыын), "Шеверлер бис" (А. Хертектии), "Авамга" (С. Хертектии).
Тараа Салчаковнаныӊ «Дамды белээм» деп чыындызында чонунга дамды-даа болза белээ – шүлүктери. Ол дамды-шүлүктерниӊ деӊзизи салам. Бис боткур чаш уругну «салам» дижир бис. Авторнуӊ чогаалдарын тема аайы-биле бөлүктеп ора, ында ынак черим, авыралдыг тайгам, өскен черим; хөгжүм, аялга, вальс; солун, почтачы, чагаа; школа, чапсар, самбыра, өөреникчи, үжүк деп сөстер, сөс каттыжыышкыннары бо-ла таваржыр.
Бо бүгү сөстер ооӊ кандыг кижи дээрзин дораан чугаалай бээр: ол эштип өскен Хемчик хеминиӊ, кызыл-каттыг Кызыл-Дааныӊ, делгем Тээлизиниӊ, авыралдыг Бай-Тайгазыныӊ, чалыы шааныӊ өӊнүү болган Кызылыныӊ, алдын Тывазыныӊ чоргаар кызы.
Автор төрээн черинге ынакшылын илередип тура дараазында эпитеттерни, деӊнелге болгаш метафораларны чедимчелиг уран ажыглаан:
Шырайыңда сыгыглар чок,
Чылдан чылче чалыыткаар сен.
Хөгжүлдениң делгеминде
Хөрээ бедик Тывам -дыр сен... (“Тывам”)
Артыш, шаанак домзуг чыды
Дамыр ханда сиңип калган,
Ады чараш, сүзүү бедик
Авыралдыг Бай-Тайгамны. (“Авыралдыг Бай-Тайгамны”)
«Кызыл-Даамче кел даан, өӊнүк” деп шүлүкте кызыл деп сөстүӊ хөй уткалыын чедимчелиг, тывызык ажыглааны авторнуӊ улуг чедиишкини болур:
Кызыл-Даамче кел даан,өңнүк,
Кызыл-каттап чигей-даа сен.
Кызыл чаактыг бир-ле кыстың
Кызыл тыны болгай-даа сен.
Кызыл-Дагныӊ байлаа – кызыл-кадын улус-чон шагдан тура билир, кызыл чаактыг кыс тыва болгаш орус-даа аас чогаалында эӊ чараш кыстыӊ овур-хевири, чараштан эрткеш, каӊ-кадык дээрзин херечилеп турар. Кадык салгал кымга-даа күзенчиг. Тыва кижиниӊ байы – ажы-төлде дээр болгай бис. Ынчангаш бо эпитеттер мында ханы амыдыралчы уткалыг болуп турар. Ол-ла шүлүкте:
Азарганчыг чажымдан-на
Аазын эмген ие черим,
Сарыг-шокар чонар-дажын
Сайзанактап ойнап өстүм… деп одуруглар база дыка чараш, тыва шүлүк чогаалында «чонар –даш сайзанактап чораан» лириктиг маадырлар чок боор. Ол даштарныӊ өӊүн сарыг-шокар деп эпитет улам диргизиптер күштүг. Ус-шеверлер даш чонуп, хуулгаазын дузазы-биле дирилген овур-хевирлер-биле делегейни кайгадып турар болза, а Тараа Салчаковна бодунуӊ ишти-хөӊнүнге бодараан шүлүктерин сарыг-шокар дамды-шүлүктер кылдыр чаяап, чонунга бараалгадып чоруур.
Тараа Салчаковна бичиизинден тура-ла ырлаарынга ынак, школаныӊ, кожууннуӊ уран чүүл көрүлделеринге доктаамал киржип, шүлүктерни аянныг номчуп келген, черле ынчаш уран чүүлге бердинген ава. «Чыннып чорууйн» деп шүлүкте
Өстүрүп каан эргим авам бурганынче аъттаныпкан
Өзүм-баарым ол-ла хевээр кады турлуп чоруй барган.
Кызыл-Дагның артып калган кырганнарын көөрүмге,
Кызыл-дустааш, ырай берган авам чанып келген ышкаш…
деп одуругларны номчуптарга, улуг шүлүкчү Монгуш Доржунуӊ «Вокзалга» деп шүлүү сагышка кирер:
Чүктер сана аъттаныр дээн
Хайым чоннуӊ аразында
Чүү-хөөзүн чүктеп алган
Кадай кижи калгып чору…
Карак-ла бо. Ол-ла дораан
Кара баарым ажыш диди.
Калган авам менче уткуй
Калгып орган ышкаш болду.
Шынап-ла, кижи эргим авазын ышкыныпкаш, хайым чоннуӊ аразындан аӊаа дөмей кырганнарны көрүп кааш, сагыш-сеткил дойлуп, карак чажы бүлдеш дээр таварылгалар тургулаар чоржук.
Ол-ла шүлүктүӊ төнчү одуруу салым-чаяанныг шүлүкчү Антон Үержааныӊ «Чыннып чораан шырайларым одаглары» деп шүлүү-биле үн алчып чыдар:
Салгалымның чуртун тудуп, баглаажынга аъдын өртээр
Чаптанчыг чаш оолдарым начыннар бооп өзүп келди.
Чаңгыс кызым — аяк-чуурум даңгына бооп доруккуже,
Чаныңарга, чалын оттуг чылыыңарга чыннып чорууйн.
Тараа Салчаковна – ожуктуӊ үш дажы дег оолдары Саян, Аржан, Шораан база хеймер кызы Сайсуунуӊ ынак иези, чырыткызы, чоргааралы; келиннери Долаана Биин-ооловна, Аяна Кызыл-ооловна, Аяна Александровна оларныӊ сүмелекчизи, уйнуктары Санчаа, Самбуу, Айсуна, Айдыс, Юнас, Айслана, Артыш, Риана, Айдаш, Алаш, Алдар оларныӊ ынак кырган-авазы; кады чуртаан чөлеӊгиижи Хертек Борис Сендажиевичиниӊ бүзүрелдиг эжи. Уругларыныӊ адазы тудугжу,чолаачы, күш-ажылдыӊ хоочуну, Тиилелгениӊ юбилейлиг медалыныӊ эдилекчизи.
Саян Борисович ИХЯ-ныӊ, а Аржан Борисович ОБЯ-ныӊ (МЧС) хоочуннары, Шораан Борисович медицина эртемнериниӊ кандидады, хирург.
Тараа Салчаковнаныӊ хеймер кызы Сайсуу Борисовна ону дөзеп, уран чүүлге сонуургалдыг болгаш, Тээлиниӊ уран чүүл школазын дооскан. Ол авазыныӊ бижээни «Авамга» деп шүлүүнге школачы тургаш-ла аялганы чогааткан. Сайдаяа (чогаадыкчы шолазы) шүлүк бижиирин база шенеп чоруур. Ол «Ынак авам – аксым кежии» деп шүлүүн авазынга тураскааткан.
«Башкы кижи кырывас-тыр» деп шүлүүнде «сентябрь бир чедип кээрге, сергек-чииги дам-на баар-дыр», «делбиӊ кулактыг оолчугашты, вальстаан аныяктарныӊ баштайгы чаш ынакшылын чаптаар, деткиир, төөгүзүн билир болгаш», «өөредип каан сургуулдары өөрүшкүнү сөӊнээр болгаш» лириктиг маадыр кезээде аныяксыг, эрес-омаа хайнып чоруур кылдыр бижээн.
Ооӊ «Самбыравыс – сорунзавыс» деп шүлүү база онзагай. Самбыраныӊ овур-хевири мында бир тускай чуруттунган: ол «каастаныпкан, кылаӊайнып турар», «доозукчуларныӊ чалгыны, көрүнчүү», «хыналда ажылдар үезинде сүмелекчи», «ава ышкаш эргим».
Ол «Шын» солуннуӊ идепкейлиг бижикчизи, шынчы номчукчузу. Ол чаа медээлерни, чогаалдарны аяк шайын аартап ора номчуксааш, почтачы кысты үргүлчү манап олурарын шүлүктеринде бижээн.
Оон бээр-ле “Шыным”-биле
Ол-ла хевээр кады чор мен.
Чарлып болбас өңнүүм ышкаш
Сагыызыным - “Шын” солунум.
“Шүлүктерим бижиттинмээн” деп бот-шоодуг аянныг чогаалында лириктиг маадыр амыдыраар күштү, хей-аътты чогаалдан ап, чалгынналып чоруурун бижээн:
Көзер салыр төлгечи кыс:
«Көзүң өжүп, имистелген,
Кызыл-дустаар үең келген.
Кызыгаарың төнген» -диди.
Шүүй бодап орарымга,
Шүлүктерим бижиттинмээн,
Ажы-төлүм балдыр кирбээн,
Ажыл-ижим ам-даа элек...
Авторнуӊ “Эки турачылар” деп шүлүүнде тыва санитар кыстарныӊ тулган адыгжызын, эрестиин мынчаар бижээн:
Октар сыылап, төктүп турда,
Орлан -шоваа чалыы кыстар
Дииң караа часпас адар
Дидим чоруун көргүскеннер.
“ Дамды белээм” деп чыынды ындыг аттыг шүлүк-биле дооступ, автор ооӊ чогаалдары чону-биле тудуш, мөӊге ыры болуп артарынга бүзүрелдиг:
...Аргамчының быжыг доңун чешпээни дег,
Ажылымда четтикпээним чүүлдер-ле хөй.
Чүрээм ыры, хөӊнүм ыызы - дамды белээм -
Шүлүктерим чонум-биле кады чоруур.
Эге сөске Тараа Салчаковнаныӊ шүлүктеринге ханы сайгарылга кылыры болдунмас-даа болза, шүлүкчүнүӊ дыл-домааныӊ кол-кол чемиштиг “дамдыларын” онзагайлап, чогаал шинчилекчилери, номчукчулар боттарыныӊ бодалдарын улаштыр бижиир дээрзинге идегеп арттывыс.
Меӊги Ооржак, шүлүкчү,
Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү.
