СЕТКИЛ-САГЫШКА ДҮВҮРЕЛ ЭГЕЛЭЭРГЕ-ЛЕ, УГААН-МЕДЕРЕЛДИҢ ШЫН АЖЫЛДААРЫ ЧИДЕ БЭЭР

Коронавирус деп аарыгның тарап эгелээнинден бээр сес ай эрте берди. Бо үе иштинде бо чүү деп аарыг чүвел, чүнү кылза экил деп чүве тодаргай илереп келген. Аарыг кайыын тыптып келген чүвел? 1978 чылда эмчи институдунуң беш дугаар курзунга халдавырлыг инфекция аарыгларының кафедразынга өөренип турган мен. Кыдыраашка бижип турган ынчангы лекцияларым ам-даа бар. Ында мынча деп турар – бир эвес коронавирустан кижи аарый бээр болза, ооң билдинип кээри мындыг боор: баъш аарыыр, сөөктер болгаш чүстер аарыыр, өкпе аарып, тыныштаары база хырын, шөйүндүлер оруунуң аарыглары тыптыр, Эболдуң эът изидер лихорадказы билдинип кээр.
Эмчилер, профессорлар ынчан-на коронавирус деп чүвениң барын билир турганнар. Оон бээр 40 чыл эрткен, а бис ол коронавирус дугайында чүнү-даа дыңнаваан бис. Чүге? Мээң билип турарым-биле бисти долгандыр каракка көзүлбес микро делегей бар. Ол делегейниң эрге-чагыргазында ооң бодунуң эрге-дужаал талазы-биле чадалары бар, ынчан ооң бажынга дыка хөй үе иштинде бактериялар турган. Ону бис канчап билип турган бис дээрге, ол үеде колдуунда бактериялыг инфекция аарыг­лары колдап турган.
А амгы бо сөөлгү беш чыл дургузунда бис бактерия­лыг инфекция аарыгларынга шоолуг таварышпаан бис, олар эвээжеп калган. Бир эвес олар ижин-шөйүндү аарыг­ларынга хамааржыр болза, ол сальмонеллёз, дизентерия-дыр, а ооң тарадыкчылары ротавирустарга азы “хирлиг холдар аарыгларынга” хамааржы бээр аарыглар-дыр, а бир эвес ангина болза, ооң стафилококк­туг азы стрификокктуг боо­ру эвээш боор болгаш ол герпетиктиг боор, а бир эвес коньюктивит болза ында стафилококк азы хламидтер элээн эвээш таваржыр боор, ол колдуунда аденовирус­туг боор.
Бо бүгү чүнү көргүзүп турарыл дээрге, бактерия­ларның таваржыры элээн эвээжеп калган, а вирустар көвүдеп келген. Бактериялар чүге эвээжей бергенил? Ол антибиотиктерниң салдары-дыр, бис ол микро делегейниң чуртталгазынче киржи бергенивис ол-дур, бис ол бактерияларны сыспа базыпкан бис. Олар эң-не күштүг турганнар, амгы байдал күскелер биле диис­терге дөмей бооп турар, диистер чиде бээр болза, күскелер көвүдей бээр, бактериялар сулараарга вирус­тар күштелип келген, оларның бир дугаар тыптып келген эң-не күштүү – грипп вирузу турган, бис оларга ам шору өөренип, тоовастай берген турган бис.
Ынчан 1979 чылда, мен чаа-ла эмчиге ажылдап эгелеп турумда, грипп аарыы деп чүве эгелей берген турган, ол дээрге аажок аар эпидемия үези чүве, мээң бо назыным хире улгады берген ынчангы эмчилер кайгап, ат болду деп коргуп турганнар, бир эмчи хүнде 50 хире кижини кара эртенден кара кежээге чедир хүлээп ап турду. Ынчан база грипп эми чок турган, кижиниң гриппке удур туржур иммунитедин ажыглаарын аарыг кижилерге суртаалдап турдувус. Ол дээрге мага-боттуң изииниң 38,6 градустан өрү болуру-дур, чүгле ынчан мага-бот боду интерферонну көвүдедир бүдүрүп эгелей бээр.
Кижи бүрүзүнүң бодунуң хууда бактерияларынга удур бодунуң хууда интерферонун маг-бот бүдүрер боор, ону дашкаартан киирери болдунмас. Ынчан бис аарыг улустуң өкпелерин дыңнап, боостаазын көрүп, оларга: “Эъдиңерниң изиин черле куду бадырбаңар, хоржок!” деп, ону тайылбырлап турган бис. Мага-боттуң изии 38,6 градустан өрү болур болза, чүгле ынчан мага-бот боду интерферонну бүдүрүп эгелей бээр.
Ынчангаш эпидемия үезинде кижиниң мага-бодунуң изии беш хонук иштинде 40 градуска дең боор болза, ол кижи алды дугаар хонуунда эттинип, ажылынче үнүп чоруй баар турду. Мен ам эпидемиялар-биле 40 чыл ажыг ажылдап тур мен, бир эвес аарыг кижи мага-бодунуң изиин оода чаңгыс катап кудулады өжүре шаап бадырар дээш, аспирин дээн ышкаш өске-даа эмнер ижиптер болза, аарыг эттинместеп, дыка нарын бооп эртер.
Дыка хөй чылдар иштинде биске эң-не кол ындыг, бөрүлер бөлүү ышкаш кажар угаанныг, күштүг аарыг грипп вирузундан тыптыр турган. Бо сөөлгү үш чыл иштинде­ биске грипп келбейн барган деп чүвени ажылдап турар эмчилер эскерип каапкан. Ол грипп аажок эвээжеп калган, а ооң адаандан коронавирус үне халып келген деп чүвени билир бис. Ол коронавирусту 40 чыл иштинде кым-даа көрбээн турган. А грипп чүге келбейн барганыл? Ону вакцинация-биле көдүрлүп шыдавас кылдыр черже куду саспай базып каапкан бис. Ам чүү боорул? Бир эвес бис амгы ээлчегде база коронавирусту вакцинация-биле саспай базып кааптар болзувусса чүү болу берип болурул? Ооң адаандан чүү үнүп кээп болурун даап билип каап болур бис, ынчан 2002, 2015, 2016 чылдарда эпидемиялыг бичии частыышкыннар бооп турган. Ол дээрге куъштардан тыптыр, хавандан тыптыр грипп, коронавирустуң SARS-CoV, MERS-CoV деп хевирлери хенертен кайыыртан бир черден үне халып кээп турган. Ынчалза-даа оларны дыка дүрген күш чок болдуруп каап­кан бис. Пандемия болбайн барган. Чүге? Чүге дизе аажок демниг бөрүлер бөлүү дег грипп вирузу ам-даа күштүг хевээр артып калган турган, ол боду куъштардан, хавандан тыптыр гриппти, коронавирустуң SARS-CoV, MERS-CoV деп хевирлерин узуткап, оларны тиилеп шыдаан.
Бир эвес амгы бо коронавирусту базып кааптар болзувусса, оон-даа күштүг, оон-даа берге вирустар үне халып кээп болур. Бир эвес амгы үеде аарыг кижилерниң коронавирустан хорап турары оларның ниити санының 1 хуузу хире бооп турар болза, куъштардан, хавандан тыптыр грипп­тен, коронавирустуң SARS-CoV, MERS-CoV деп хевирлеринден кижилерниң аарааш, чок бооп хораарының хуузу аажок бедик боор: 50 хуудан хөй боор. Боданыңар!
Ам силерге коронавирус инфекциязын эмнээри деп чүвени тайылбырлаксап тур мен. Ол ындыг эмнелге черин эң-не баштай көргүзүптерге, улус аразынга дүвүрээшкин эгелей берген. Чүге? Чүге дизе бис чума, холера, инфаркт, инсульт дээн ышкаш оон өске-даа аарыгларның канчаар аарып эртерин билир бис, а коронавирус инфекциязы канчаар аарып эртерин 2019 чылдың төнчүзүнде үеде кым-даа билбес турган.

А коронавирус аарыын эмнээриниң онзагай талалары чүл?

Бирээде, ол аарыг 14-тен 30 хонук чедир үе иштинде уламчылалдыг бооп болур. Ол дээрге аарыгның нарыыдаары, аар боору эвес-тир, ол аарыгның анаа бөдүүнү-биле аарып эртери-дир. Грипптиң уламчылаары 5 хонук боор, тыныш органнарының чидиг аарыглары (ТОА) 3 хонук боор, ооң соонда кижи эттине бээр, а коронавирус аарыының анаа аарып эрттери 14-тен 30 хонук иштинде боор, ооң соонда кижи эттине бээр.
Ийиде, аарыгның өскеп-бадып турар азы экижип, баксырап кээриниң чергелешкек боору. Ол мындыг: мага-боттуң изии бир хүн 40 градуска турар, оон соонда хүн 37,2 градуска кээр, үш дугаар хүнде 40 градус, оон база катап-ла 37,2 градус боор. Азы өлүр деп баар, оон кадык апаар, оон база-ла өлүр деп баар, оон кадык апаар.­ Оларның чергележири аарыг кижи бүрүзүнүң аңгы-аңгы боор, бир кижиниң экижиири биле баксыраарының аразы ийи хонук боор азы үш, дөрт-даа хонук боор, бир уругнуң аарыының өскерлир чалгыгларының аразы бир неделя болганын көрген мен.
Коронавирус аарыының демдектери душкан-на тыныш органнарының аарыглары ышкаш ол-ла симптомнар боор: ниити интоксикациядан эгелээр, баъш аарыыр, сөөктери ыстаар, эъди изиир, чөдүлү хайныр, а аарыг улустуң хөй кезии кадык-шыырак кижилер боор, олар аарып эгелеп чорда коронавирус аарыы 1, 2 дугаар чадаларында-ла чидип, соксап каар. Организм бо таварылгада коронавирусту тиилеп каапкан, ону Полимерацтыг илчирбе реакциязы (ПИР) эки бооп турары көргүзүп турар. ПИР деп арга азы аарыг кижиниң ханында, чараазында болгаш өске-даа суук бүдүмелинде коронавирустуң генетиктиг материалы барын тып шыдаптар арга, ону американ биохимик Кэрри Муллис 1983 чылда чогааткан. Ону хынаарда думчук, боостаа иштинден мазок алыр.
Мында бир чугула билип аар ужурлуг чүүлүвүс, кажан аарыг долузу-биле билдинип, илереп турарда анализ кылырга ол коронавирус аарыын көргүспейн баар, чүге дизе аарыг ынчан иштинче кирип, бада берген турар, а кажан кижи эттинип эгелээнде ол аарыгны дашкаар үндүр идип эгелээр, ынчан ПИР анализи аарыг бар деп көргүзе бээр. Ооң уржуу-биле эттине берген улусту ажылче үндүрбейн баары чидиг айтырыг апаар таварылга мээң эмнеп турганым кижилерге таваржып турду. Олар эттине берген, ынчангаш организм аарыгны док­таамал дашкаар үндүр идерге, ПИР анализи аарыг бар деп көргүзер апарган, чүге дизе олар бо үеде вирусту үндүрүп турарлар. Кижи бүрүзү бодун камгалаары-биле маска кедерин бо чүүлге даянып тургаш доктааткан. Бодундан вирус үндүрүп эгелээн кижи азырарга вирус долгандыр тараар боор, ол ынчаар аарыг тарадып эгелээр, ынчангаш масканы ажыглаар эпидемиологтуг чылда­гааны ында.
Ооң соонда чүү болурул? Бир эвес кижи боду кадык-шыырак боор болза, аарыг ынчап-мынчап тургаш, чоорту чиде бээр, орта ынчаар төнүп каар. А бир эвес аарыг улаштыр сайзыраар болза, ынчан ооң долу клиниктиг байдалы көстүп кээр. Оон ыңай байдал вирус кайнаар кирип чоруй баарындан хамааржыр, ол вирус аарыг кижиниң кошкак черинче кирер, бир эвес өкпези кошкак болза – өкпеже кирер, хырны-шөйүндүлери кошкак болза – ынаар кирер, бир кижиге вирустуң хоразы кулак таварыштыр кээр, өскезинге кара-бүүректер таварыштыр илереп кээп болур. Кажан бо бүгү чүве илереп кээрге, ол болза коронавирустуң демдектери, ооң на­рыыдааны эвес-тир, ону билип аары чугула боор, ол дээрге аарыгны анаа аарып эртери черле ындыг боор: бир хүн эъттиң изиири 40 градус, бир хүн 37,2 градус, ол ынчаар катаптап-ла турар.
Бо таварылгада чүнү канчаарыл? Чүнү-даа кылбас. Грипп үезинде хөй малиналыг шай ижип турганывыс ышкаш, клюква морузун, малиналыг кадыкты, лимонну немээш, ижер. Коронавирустан аараан үезинде кижи база чүгле ону кылыр. Өске чүнү-даа кылган херээ чок.

Чүнү шуут кылып болбазыл,
чүү хоруглугул?
Дүвүрээзин үндүрүп, девидээн херээ чок, коргуп болбас. Чүге? Сеткил-сагышка дүвүрел эгелээрге-ле, угаан-медерелдиң шын ажылдаары чиде бээр.
Угаанывысты шын ажылдадырын көрүп көөлүңер – коронавирустан аарый берген үевисте чүнү кылыр, чүнү билген турар ужурлуг бис.
Аарый бергеш, сагыш-сеткилинге дүвүрээзин эгелей бээрге, бир дугаарында улус эъдиниң изиин бадырарын оралдажырлар. Мени Смоленскиниң эмчи институдунга профессорларның өөредип турганынга дүүштүр, бир эвес мага-боттуң изиин бадырыптар болза, чүү болу бээ­рил? Организм бодунуң иштинче көрүпкеш: “О, Өршээ Бурган!” дээр – өкпе долу вирустар бар, а эъттиң изии чок. Чок кылып шыдавас дайызынын ол кезээде канчаптары ышкаш, ол ону кижиниң организиминиң бүгү-ниити харылзаазын тудуп турар тудуштурулга материалы-биле хөөп эге­лээр. Ол чүге дөмейил дээрге, бир балыгны эмнеп-эмнеп кээр­ге, ооң бичии сорбузу артып каар. Чүнү-даа эм­нээрге дөмей-ле бир-ле чүве артып каар. Организм ынчаар тургустунган боор. Чок кылып шыдавас дайзынын ол тудуштурулга материалы-биле хөөп эге­лээр, ынчангаш бис эът изиин өжүр шааптарывыска, организм ол коронавирусту бодунуң иштинге хөөп эгелээр.
Ам улаштыр чүү болу бээрил? Бистиң баъш-мээвис багай ажылдаар апаар, дүвүреп эгелээр бис, антибиотиктер ижип эгелээр бис, а антибиотиктер коронавирусту эмнеп шыдавас деп чүвени билип тура-ла, оларны ижип эгелээр бис.
Бистиң иммунитедивистиң ийиги кезээ деп чүл? Ону биске өөредип турганын езугаар алырга, ол бистиң бактерияларывыс-тыр. Кадык-шыырак кижи бүрүзүнүң иштинде ол ажыктыг бактериялар 2-ден 5 кг чедир деңзилиг боор, олар кижиниң кадыкшылын камгалап чоруур. Оларның 90 хуузу ижин-шөйүндүлерде чоруур, антибиотиктер ижеривиске ол бистиң боттарывыстың бактерияларывысты өлүрүп кааптар. Оларны чок кылырга ол хосталы берген черлерни коронавирус эжелеп аар. Мээң эмнеп турган кижилеримниң бирээзиниң кулаа, өскезиниң кара-бүүректери чүге аарып эгелээни ол дээрге, ол органнар дыка хөй үе иштинде аарыырга оларны ол эмнээрге, ол эмнер ол органнарга турган анаа кадык микрофлораны үрегдеп каапкан, ынчангаш коронавирус ол хосталы берген черлерни таваар оожум эжелеп апканнар. Хамык антибиотиктер ишкеш, боттарывыстың бактерияларывысты узуткаарывыска, организимни массалыы-биле коронавирус эжелеп эгелээр. Бис боттарывыстың иммунитедивистиң ийи дугаар кезээн узуткап каапканывыс ол бооп турар.
Коронавирустуң бир эки талазы, мээң хууда хайгааралым-биле алырга, коронавирус эдилеп чоруур улустуң чыт хагары чок апаар, чыт билбес боор, өйдүктүрер медерели база дөгейленип каар, боостаа дырбактаар чөдүл тыптып кээр, а мен аарыг улустарымдан айтырарымга олар аас иштинде азы думчук иштинде анчыы кончуг аарышкы тыптып келди деп турар. А ол дээрге ындыг чүвени мен ооң мурнунда бир-ле черге көрген, билген мен. Каяа чоор, адырам? Аа, ол дээрге думчук, аас иштиниң герпетиктиг аарыглыг апарганы-дыр. Кургаг чөдүлдүг, үнү сыйылааш уруглар база меңээ кээп турду, оларга абструкциялыг лорингоспазмы дээн диагностарны салып турду, ада-иезинге мен: “Адыр, бичии манаалыңар” деп турдум, элээн болганда уругнуң эриннери чарлып, герпес үне халып кээп турду, ол ларингит аарыы эттине бээр турду.
Кажан герпес боостаа-думчукка үнүп кээрге, ол ындыг симптомнарны көргүзе бээр, ооң-биле дөмей демдектерни коронавирус-биле аараан кижилерде барын эскерип турдум. Чыт хагары чок апаар, боостаа дырбактаар чөдүл тыптып кээр, герпес боостаа-думчукка үнүп кээр. А бис чүнү кылыр бис? Бис манаарын уламчы­лаар бис, малиналыг шай, клюква морузун ижип орар бис. Оон ам-на эриннеривиске герпес үнүп кээр. Ол хүн ковид чидип, көзүлбейн баар.
Мен шак-ла ындыг байдалды кажан кижиниң ижин-шөйүндү оруктары аарый бергенде, көрдүм: ооң ишти аарып, чаңгыс катап ногаан өңнүг чүвени куду олурткан чүве, оон ам бир хүн герпес ужаның мөөң эдинге үнүп келген соонда, коронавирустуң шупту демдектери чиде берген. Ол чүнү бадыткап турарыл дээр­ге, герпес эдилеп чоруур улустуң иштинде герпес деп вирус чурттап чоруур, ол дээрге дыка күштүг вирус-тур. Ол вирус мага-ботту быжыы-биле эжелеп ап, өске вирустарны шуут киирбейн турар. Хенертен коронавирус деп вирус организмче чүткүп кирип эгелээр, ону ол герпес киирбес, организмни камгалап турар. Коронавирустан аарып эрттери чиик боор.
База бир коргунчуг чүүл, ону та кайыын тып алган чүве, коронавирустан аараан кижилерни эмнээриниң бир аргазы кылдыр ханын суугадып эгелээри. Бо таварылгада бистиң организимивис чүнү кылып эгелээрил? Ол эмнээшкин эрттирип турарын билир эвес. Хан базыышкыны, чүрекке хамааржыр-даа аарыглар эмнеп тургаш, бис ханны суугадып турар бис, организм ону билбес, хан суугай бергенин организм билгеш, чүнү канчаарыл? Ол ханны харыг кылдыр кылып эгелээр. Ол дээрге коронавирус аарыының база бир өске дараазында чадада нарын, бергедээшкинниг бооп аарып эрттери-дир.
Түңнел сөс: бир эвес силер коронавирустан аарый бээр болзуңарза чүнү канчаар силер? Бир дугаарында, дүвүрээзин үндүрүп болбас, ол дээрге анаа вирус аарыы-дыр, ол анаа симптомнарлыг боор, онзагай клиниктиг байдалга ол анаа эрте бээр. Шинчиледип, анализтерни кылдырып эртер силер, ынчалза-даа черле дүвүреп болбас.
Елена КРАМАРЕНКО,
20 чыл дуржулгалыг терапевт эмчи, амгы үеде гомеопат.