Репортаж
Бүдүү хүнү эрткен. Шагаа эртени найысылалга кыжыраң соок болган. Агаар медээзи-биле –30 ажыг градус. Агаар-бойдустуң хенертен өскерлирин тывалар “каш хонук бичии чылыпкаш, ам орнун негеп турары ол-дур” дижир чүве. Шынап-ла, сегилер кырындан хар эрип бадып, дамдылап турду.
Арат шөлү кижи бажы кизирт. Ыңай-бээр шуушкан чон колдуу-ла национал хептиг. Чамдыктары шуут-ла бүрүн шүмненип алган, чаражын канчаар. Эр улус суг угулзалап шуткаан демир баштыг курларын куржангаш, оттук-бижээн астып аарга, көөрге түрлүг-даа, чоргааранчыг-даа.
Янзы-бүрү бараан саткан садыг-бүүзелерде кандыг барааннар чок дээр ыштап каан эъттер, каттар, вареньелер, чем аймаа шупту бар. Тыва хээлерлиг футболкалар көрдүм, бир онзагай, садып алыксанчыг чорду. Динамиктерде доктаамал улус-чонну хей-аът киирген чарлакчының үнү байырланчыг дыңналып турар. Көңгүс халас хырмача-биле кылып каан изиг мүн, тыва шай, боорзак-биле чемгерип база турар. Мен база оюп эртпейн, халас чем чооглап тура, күш-ажылдың хоочуну, пенсионер Владимир Чадаалайевич Сарыгларга ужуражы бердим. 64 харлыг, ам бажыңында ачыларын азыражып, ажы-төлүнге эмек-дөмек болуп чоруур. Ол мынча деп чугаалады:
– Келген чонга хүндүткелдиг, аъш-чемин кудуп берип, буян ажылдап ап турары,эки-дир. Бо берге үеде кижиге халаска чаңгыс аяк шай-даа кудуп бээр кижи тыптыр бе?! Ак Шагааның бирги хүнү суг болза, дыка улуг буянныг хүн-дүр. Артында тараа-биле чемнеп каан, ёзулуг тыва мүн-дүр. Совет үеде Шагааны демдеглээрин шуут хоруп турган болдур ийин. Эргиниң, феодализмниң артыышкыны деп турган. Хүрээ-хиитти үптеп-тонап, өрттедип, узуткап, ужур-билир эртем-билиглиг чораан лама-башкыларны чок кылып, актыг черге нүгүлдеп, хоругдап шиидип. Чүге дээрге, удурланып болур угаанныг, эртемниг кижилер олар турган-дыр ийин. Ам демократтыг үеде тыва чонга амыдыраары чиик-тир. Мал-маган баш санын социализм үезинде дег кызыгаарлап турбас. 1000 ажыг малды тудуп турар тывалар бар, магалыын көрүңерем. Кайы үеде мындыг эки чурттап чораан бис аан, багай тывалар. Төөгүнү уттуп болбас деп аныяк-өскенге чагыыр-дыр мен. Шагаа-биле чонум!
Хоочун коктуг, хола каъктыг дээр ийикпе. Владимир Чадаалайевичиниң чугаазын сайгара бодап көөрге, удурланыр хире сөс кижи тыппас-тыр. Шынап-ла, башкы холдуң изин, соңгу буттар соора баспас дээни дег, ада-өгбевистиң кылып чораан ажылы – мал ажылын уламчылап чоруурувус шын-даа, уткалыг-даа-дыр деп бодап кагдым.
Чаңгыс минута дургузунда 25 манчы чипкен деп хүлүр-хүлүр дыңнап кааш, шынап-ла, Шагаада “бардамнаар” деп маргылдаа база бар, номчукчуларга ооң түңнелин база таныштырып көрейн. Бирги черде, бир минута дургузунда 25 манчы чиггеш, Белек Сат ап үнген. Ону тыва тон-биле шаңнаан. Ийигизин Меңги Монгуш алгаш, чеңи-чок шаңналга алган. Үшкү черниң шаңналы тыва бөрт болган.
Манчы чиген кижилерни аралаар болза, бо чылгы эң улуг назылыг киржикчи 61 харлыг Цецег Ооржак, эң хеймери 10 харлыг Болат Монгуш болган.
Арат шөлүнге кижи кымга душпас дээр силер. Солун черниң бирээзи бо болгай. Культураның хоочуну Зоя Доржуевна Монгуш-биле чолукшужуп, чугаалаштывыс.
– Бүгү чүдүкчү чонга Шагаа таварыштыр байыр чедирип тур мен. Бо хүн тыва идик-хептиг улусту көөрге дыка солун чүве-дир, аныяктар чавагазын салбактап алгаш чорда суг көөрге чоргааранчыг-даа чүве-дир. Бистиң аравыста хам уктуг улустарывыс база бар. Хам чүдүлге сарыг шажын-биле дөмей тыва чоннуң бурунгу чүдүлгези болур. Бир эвес шоолуг-даа ыравайн 30 чыл бурунгаар чүү болуп турганын сактыр болза, Шагааны, өске-даа тыва ёзу-чаңчылдарны хоруп турду. Мээң авам, ачам Шагааны дүне бүдүү эрттирип чордулар. Хам, лама чалаарда база караңгы өйде улустан чаштып ёзулалдарын кылдыртып ап чордулар. Чүге дээрге, коммунистиг идеология ындыг турган. Бурган чок деп өөредип турган болгай. Ада-иевис чаштып-даа чорааш, чаңчылдарын биске арттырып каан-дыр. Коргунчуг үелер эрте берген-дир. Ам аныяктарны чаагай үе манап турар деп күзеп, манап чоруур мен. Сөстеримни мындыг йөрээлдер-биле доозуп каайн:
Инек чылы моорлап келди!
Арбай-тараа элбек болзун!
Аал-оран тайбың турзун!
Чаштарывыс кадык болзун!
Чараш-чаагай чурттазыннар!
Курай-курай!
Ол аразында хүн бедип, шымбай чылып келди. Дээрде бурганнар чонун бодап, чылыг хүн херелдерин өргүп турганзыг. Аът шалбадап аргамчы октаар дээн оолдар мурнун былаажып бижиттирип ап, шевер холдуң чазап кааны ыяш аът бажынче аргамчы киир октаарын оралдажып турлар. Чазып-даа турары, чаңгыс октааш, часпас мергеннери-даа бар. Даш көдүрген оолдарга кээримге, организакчыларның салып кааны дашты үнген кижи бүрүзү-ле аай-дедир чууктаар боордан башка, оода дискек караа чедир көдүрген кижи көрбедим. Ону көдүрүптер хире кижи-даа тывылбады.
База бир солун кижи, тыва чоннуң айлаң кужу – Вероника Чооду чанывыска чедип келди. Эжи Зоя Доржуевнаны танып кааш, чолукшужуп чедип келген.
Чолукшулга езулалының соонда Вероника-биле чугаавыс уламчылай бердивис.
– Бис ам чаа-ла, Шагааны коммунистер чүге хоруп турганын чугаалажып турдувус, бо дугайында силерниң бодалыңар кандыгыл?
– Мен бичии тургаш шагаа дугайында билбес турган мен. Чүге дээрге мээң авам, ачам чүдүлгеден ырай берген турган. Ачам 1943 чылдан, Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинден бээр-ле, коммунист кижи. Ылаңгыя, коммунист кижилерге улустуң ёзу-чаңчылдарын өөредир хамаанчок, чугаалаары безин хоруглуг турган. Мен Кызылга келгеш, чүгле 90 ажыг чылдарда калбаа-биле демдеглей бергенин билир мен. Ынчан мен шору улуг апарган турган үем. Артист чораан болгаш гастрольдар үезинде мен сценадан баштай кожамыктар ырлап эгеледим. Улуг чогаалчывыс Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп номундан кожамыктарны чыып, бижип алгаш, сценадан ырлап турган мен. Мен черле Чаа-Хөл чурттуг болгаш, ону ойтулааш чурту деп улус билир болгай. Үрбүн, Чаа-Хөл, Кызыл-Даг, Кара-Тал, Ак-Дуруг ол ынчаар аныяктар чыглып алгаш, аъттарлыг халдып турганын сактыр мен. 1964 чыл үези боор, бодаарымга эң сөөлгү ойтулааш ол хевирлиг. Ийи-Талга кырган-авам сугга келгеш, аңаа хонуп чыдырымда, аъттар даваны дагжаан соонда, аныяктар хондур ырлашкан чүве. Оон Кара-Тал уунче чоктай бээр, ындыг турган. Тыва шинчивис-биле чурттап чораан бис. Авам бениң казызын алгаш чиңге-тараа-биле чанчалык кылып бээр. Ону даштыгаа ойнап чорааш чиир бис, соокка доңмас боор чүве. Даайым кижи теве шанактап алгаш, бисти суур иштинге, ыңай-бээр сөөртүр турган. Малчыннарже суг шанактыг тевеге чоруп турган бис. Ол база-ла даргалардан чажырып, бүдүү ынчап чоруп турган хевирлиг чүве дийин але.
– Улусту Шагаа эрттирген дээш хемчег ап турганын билир силер бе?
– Хемчег ап турган дээр, база дыңнаан мен. Мээң угбам дарга кижи, Шагаа эрттирген дээш партия кежигүнүнден үндүртүр часкан. Муңгарап-деңгерээн, ол кижиге дыка улуг согуг болган. Оон ийи чыл эрткенде Шагааны анаа калбаа-биле демдеглей берген. База төөгү-дүр ийин. “Шын” солун эвээш үнүп турарынга хомудап турган кижи мен. Неделяда ийи катап үнүп эгелээн дээрге, кезек улус амырап турдувус. “Шын” солун дээрге биске ижер шайывыс-биле дөмей, өреге бүрүзү чагыдып алган турар, тараазын соктап алгаш, далганын дээрбедеп алгаш, шайлап ора солунну номчуп орар чүве болгай. Бичии тургаш, далганны дээрбеге дыртып чораан мен. Силерге ак орукту, ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни база “Шын” солун эки сайзыразын, күзээн күзелдериңер, сагыштаан сагыжыңар бүдүп турзун!
Хендирбе каккан улустуң шимээн-даажын, шуут кулак уюк. Маңаа база үе санаар. Шупту 30 ажыг мөге-шыырак эрлер киришкен бо маргылдаага тергиидээн кижи Айдың Кыргыс, 5 секунда иштинде ол 4 хендирбени сый шапкан, шаңналы – 8000 рубль. Хүрешке дөрт монгуш артып каарга, монгуштар хүнү-дүр дээр чүве болгай, хендирбе кагарынга кыргыстар хүнү хевирлиг, ийиги черни Өвүрден Каадыр Кыргыс алгаш, 6000 рубльге төлептиг болган. Үшкүзүн Темир Севил ээлээн, шаңналы – 500 рубль.
Ак Шагаа айында январь 14 – февраль 28 хүннеринде республикага 230 янзы-бүрү Шагаага тураскааткан хемчеглер болуп эртер. Бо хөй болбайн канчаар. Шагаа байырлалы кожуун, суму, өреге бүрүзү демдеглээн турары тыва чонга өөрүнчүг. Өске омак-сөөк чонну өг-бүлезинге бистиң-биле деңге байырлап-хөглеп турар кылдыр чүге өөредип болбас деп.
Мен бичиимден-не, күзээн күзелдериңер, бодаан сагыжыңар бүдүп турзун деп йөрээлди улгады берген улустан бо-ла дыңнаар турган мен. “Мысли материализуются” деп сөстерни эртемден Карл Фогт 19 векте бодунуң “Физиологтуг чагыглар” деп статьязынга демдеглээн. Эртем-биле бадыткаттынган, тыва чонумнуң бо сөстеринге мен база бүзүрээр мен. Ынчангаш, бо ак айда чүгле чырык, буянныг бодалдардан, күзелдерден бодап алыңар, ол ыяап-ла бүде бээр.
Владимир Ооржак, хоочун журналист.
