Шагааның хүндүлүг аалчызы

1991 чылдың февраль 15. Мөңгүн-Тайга кожуунга ол хүн агаар-бойдусту чагып каан чүве дег, кааң аяс дээрде, хоюг ак булуттар хөлде куу куштуң чалгыг аайы-биле салдаары дег, аяар, оожум көжүп чоруп турган. Шонуп турар соок чывар безин чок. Арыг агаарны тынарыңга безин аянныг, хостуг, сактырга-ла, хөрек ийи катап делгем апарган-даа ышкаш. Даглыг черниң агаары дег арыг агаар кайда боор.

Шагааның байырлалы даң бажында кылыр ужурлуг ёзулалдардан эгелээн. Шагаа эрттирерин ынчангы кожуун чагыргазының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы, бо хүннерде Тыва Республиканың «Күш-ажылдың Маадыры» хүндүлүг аттың эдилекчизи, «Мөген-Бүрен» КУБ-туң директору Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак сагынгыр-тывынгыры-биле удурткан.

Кожуун төвү Мугур-Аксы суурнуң он ажыг арбаннары (мурнунда агиткварталдар) барык шупту кончуг идепкейлиг киржип, тыва аъш-чемин шыдаар шаа-биле белеткээш, делгеп салган. Байырлал болуп турган черге 5 өгнү тиккеш, өг бүрүзүнге мүн, манчы-хуужуурун хайындырып, боова-боорзаан удур быжырып, чыылган чонга эвилең-ээлдээ-биле сөңнеп турдулар. Ырак эвесте улуг ак өргээ тур, чанында хөнеде 3 ирт, 3 серге баглап каан, кол оюннарның тииилекчилеринге бээр шаңналдары ол болду. Ында-мында ыры-шоор, оюн-тоглаа динмиттелип-ле турар, чанында дош­та чуңгулаан улуг-бичии кижилер шуут кара шаар чүве.

Хенертен чарлал чаңгыланы берди:

— Бистиң Шагаавыста РФ-тиң күрүнениң Онза байдалдар болгаш Хамааты камгалал комитединиң даргазы (1991-1994 комитет, 1994-2012 яамы) Сергей Күжүгетович Шойгу аалдал келди. Уткуп алыылыңар..!

Ону дыңнаан чон оон-моон четкилеп келген, Өшкү-Саар Аракчааевна баштаан улус ак кадак, аяк шайын сунуп бараалгааш, тыва ёзу-биле уткуп алдылар. «Экии, чонум!» — деп, чон-биле тыва дылга мендилешти, бис база бир үн-биле «Экии, экии» дээш мендилештивис. Шагааның хүндүлүг аалчызы чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгу болганы өөрүнчүг. Келген аалчыларны чыскаай тип каан өглерже чалааннар. Оон девиинден-не, оюн-тоглаа, ыр-шоор улам диңмиттелип тур, культура ажылдакчылары орус улустуң кожамыктарын чайтылады күүседип турда,  3-4 оолдар, кыстар плясканы тепкен турлар.

Сергей Шойгу даргавыс өглерниң барык шуптузунга киргеш, тыва чемнерни сонуургап, ылаңгыя сарлык сүдүнден быштакты, ээжегейни, саржаг-биле быжырып каан боорзакты, үүргенелиг кадыкты дыка со­нуурган. Кады чораан эштериниң бирээзи (генерал-ма­йор) тургаш:

— Мен голланд, азы Кавказтан кижи мен, быштакты дыка сонуургаар мен, экологтуг арыг быштак мында чүве-дир — дээнин сактып ор мен. А Шойгу тевектеп турар оолдар чанынга баргаш, тевекти сонуургап, тудуп суйбааш, буду-биле 2-3 теп шенеди-даа, оон оолдарның холдарын туткаш, «Эр хейлер!» деп кагды.

Ооң соонда аалчывыс чоруу­рунга белеткени берди. Өшкү-Саар Ооржак дарга аалчыларга байыр чедиргеш, Сергей Шойгуга чиңгир көк торгулуг хураган кежи чеңи-чок белекке сунгаш, кедирип берди. Москвадан кады келген эштери дыка сонуургап турган.

Чыылган чонга Сергей Күжүгетович байыр чедирген:

— Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Чырыткылыг нацио­нал байырлалдың хүнүнде бисти тыва ёзу-чаңчыл-биле эвилең- ээлдек уткуп хүлээп алганыңар дээш улуу-биле өөрүп четтирдивис. Өскен-төрээн Тывамның база бир онзагай каас-чараш, арыг агаарлыг булуңу, бөдүүн ишчи, быжыг тура-соруктуг чоннуг, ыдыктыг Мөңгүн-Тайганың бүгү чонунга чараш, онза национал байырлал Шагаа-биле, эргим чонум! — деп чугаалады. 1991 чылда Мөңгүн-Тайгага эрткен Шагааның хүндүлүг аалчызы, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгу болганы өөрүнчүг, бо сактыыш­кынны черле утпас чордум.

Шак ынчаар бистиң Шагаа­выстың байырлалынга киришкеш, ажылдап турар штавының төвүнче аъттаныптылар, а бистер улам хей-аът кирип, Шагаавысты улаштыр байырлап, артып калдывыс. База Шагаа дугайында шүлүктү сонуургаттым.

 Шагаа

Шагның дөрт чүүл эргилдези,

Часкы бойдус оттуп келди.

Чаа-чылдың шапкынчызы,

Шагаа хүнү моорлап келди.       

Шагның чаагай эргилдези,

Шагаа хүнү үнүп кээрге,

Ада-өгбе чагыы-биле

Алгап-йөрээп, уткуп аар бис.

 Алды чүзүн чемим делгээш,

Артыш кыпсып, саңым салгаш,

Алдай-Таңдым ээлеринге

Арамайлап, чалбарыыр мен.     

Шаг-шаандан сагып чораан

Чараш, чаагай чаңчылывыс.

Тывызыктап, кожамыктап,

Тыва оюн ойнаалыңар!

Хирлиг-оол Конгар,

 Кызыл хооорай.

#Шын