Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тыва Арат Республиканың Иштики херектер яамызының ажылдакчылары ниитилелдиң корум-чурумун камгалаар ажылын кылбышаан, ёзулуг патриотчу тура-соруун көргүскен.
Дайын чарлаан соонда, даартазында 1941 чылдың июнь 23-те шагдаалар дайынче чоруур күзелин илереткен рапорттарын ТАР-ның ИХЯ-ның сайыды Товариштайга дужаап эгелээн. Ынчан фронтуже 30 шагдааны үдээн. Оларның үжү – Тываның эки турачылары, артканнары – ССРЭ-ниң хамаатылары. Элегестен Дунгулак Оюн Николаевич, Шуйдан Нордуп Хомушку Кудурукпаевич, Эрзинден Төмүр Соян Сагаандай 1944 чылда дайын шөлүнге мөчээн.
1942 чылда ИХЯ-ның ажылдакчылары фронтуга дузалаары-биле 255 339 акшаны шилчидип бергеш, 36 621 акша түңнүг өртектиг белектерни дамчыдып берген.
Тыва араттарның өмүнээзинден фронтуга дузаламчы кылдыр чоруткан 50 муң чылгыны болгаш шээр, бода малды, 5 эшелонну база шагдаалар үдеп чедиришкен.
Тыва Арат Республика 1944 чылда ССРЭ-ге каттышкан соонда, ТАР-ның ИХЯ-зын ССРЭ-ниң ИХЯ-ның Тыва Автономнуг областа Улусчу Комиссариадының эргелели кылдыр эде адаан.
1945 чылдың март 5-те Тыва Автономнуг областың 15 кожууннарының болгаш Кызыл хоорайның иштики херектер килдистерин тургускан. Бо чылын ТР-да ИХЯ-ның кожууннарда болгаш хоорайда килдистериниң тургустунганындан бээр 75 чыл оюн демдеглеп турар.
Дайын соонда иштики херектер органнарының кол өзээ фронтучулар болгаш тыва эки турачылар болуп турган. Он беш тыва эки турачы дайынчы арга-дуржулгалыг улусту эвилелдеп, организастап шыдаар болгаш, килдистерниң удуртукчулары болуп ажылдап чораан.1962-1965 чылдарда Тыва АССР-ниң Иштики херектер яамызының сайыды подполковник Алдын-оол Оюн Төлепович – тыва эки турачыларның бирээзи.
Төрээн чуртунга бараан болурунуң ёзулуг үлегерин шупту 48 фронтучу бүгү назынында иштики херектер органынга ажылдап тургаш көргүскен. Улус-чонга хүндүткелдиг фронтучулар Виктор Черкашин, Контратий Соинов, Петр Селиванов, Борис Марасанов, Николай Козлов, Николай Дудин, Герман Колупаев, Иван Стяжкин, Василий Скворцов, Владимир Архипов, Данил Цыганков, Ак-оол Оюн, Андрей Сундуй, Борис Лама, Монгуш Биче-оол, Ооржак Комбуй, Байыр Салчак, Дарыяа Куулар, Поля Оюн, Пальджат Кусолик, Александр Злыдарев, Михаил Ударакин шылгараңгай күш-ажылдыг, үлегерлиг шагдаалар болуп төөгүге артар.
Өндүр улуг тиилелгениң 75 чыл оюн демдеглеп тургаш, амыр-тайбың амыдыралды биске сөңнеп берген республикага эрге-хоойлу камгалаар органнарның, полиция ажылының тургустунарынга боттарының билиин болгаш күш-шыдалын үндүрүп, үлүг-хуузун киирип чораан фронтучуларывысты, эки турачыларывысты, кырган-ава, кырган-ачаларывысты, адаларывысты, иелеривисти утпас ужурлуг бис.
Шупту фронтучуларга күдүк базып мөгейдим!
Василий Пирлей,
иштики албанның халажылгада полковниги, Россияның ИХЯ-ның хүндүлүг ажылдакчызы, ТР-ниң Алдарлыг ажылдакчызы. #Шын
