Репортаж
Эрткен суббота хүнү, февраль 27, шамбалыгжыларга дүшкүүрлүг, девиденчиг болган дизе частырыг турбас. Школаның коллективи аалчылар хүлээп алыр дээш, дыка-ла чай чок хүнзээн улус. Ол хүн бо суурга спортчу хемчеглер кончуг-даа солун, уттундурбас кылдыр болуп эртти. База чыылган чонга Күрүне Думазының депутады Мерген Ооржак, «Чаңгыс демниг Россия» партиязының Тывада салбырының кежигүннери болгаш ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Сайдаш Монгуш баштаан удуртукчулар байыр чедирип, чылыг сактыышкыннарны чугаалааш барганнар.
Ооң соонда-ла кышкы спортчу оюннар эгелей берди. Кызыл кожууннуң школачылары «Хаактыг дайынчы» маргылдаазынга киржип хүнзээннер. А херээжен командалар спорт залга шимченгир оюннарын (хөглүг старттар) эгеледилер. Спортчу оюннар спартакиадазынга херээжен чон бедик сонуургалдыг болгаш дыка идепкейлиин көргүскеннер. Бо оюннар 2 дугаар чыл эртип турар. Черле ынчаш спортка ынак аваларның күштүг, шыыраа-даа дендии чорду. Шимченгир оюннар үезинде аваларның алгы-кышкызынга спорт зал шимчеп турган боор…
– Ажыл-агый, бажың-балгат, өг-бүлеге дыка бүргедип олурбайн, агаарлап чоруур болза, кадыкшылга-даа эки чүве-дир – деп, ол чай чок ойнап маңнап турган аваларның бирээзи шын-на сеткилин үлежи каапты.
Бо чылын херээжен улустуң спартакиадазын Шамбалыг суурнуң херээженнер чөвүлели башкарып эрттиргеннер. Кызыл хоорайдан 2, Кызыл кожууннуң Кара-Хаак, Кур-Чер болгаш Каа-Хем суурларындан база ырак-узак Өвүрнүң херээженнер командалары шимченгир оюннар болгаш хаактаарынга дидими-биле киржип, ойнадылар. Баштай-ла школаның спорт залынга командалар аразынга оюннар болду, чадаг чаржып, бөмбүк дажып, канат тырттарынга мөөрейлешкениниң түңнелинде Шамбалыгның командазы тиилээн, «Өдээнге кончуг дижир…» оозу чөп. Бо оюннарга колдуунда-ла үе-шагын көөр, эң-не шимченгир болгаш чүгүрүп маңнап чорза эки. Ынчалза-даа шупту кызымак чорду.
База Кызылдың дугаары 2 уруглар сады болгаш ийи дугаар командазында шыырак спортчулар шилиттинген деп чугаалаар болза ажырбас, боларны хоорайның херээжен чонун удуртуп баштап турар Зоя Тагба эдертип келген, а Кызыл кожууннуң херээженнер чөвүлелиниң даргазы Татьяна Сандакованың удуртулгазынга шупту суурларындан командалар төлептиин көргүскен база Өвүрден ийи команданы Чойганмаа Монгуш баштап алгаш, дыка-ла шыырак ойнааннар. Ийи дугаар командазында колдуу-ла улуглары бар, аныяктардан чыда калбайн халчып турдулар, удуртукчуларын-даа, өске-даа аваларны онзалап демдеглээри чугула болду. Оюннарның сөөлүнде «Ам волейболдаптар бис бе…» деп сорук кире берген, баштактанып турдулар. Оон ыңай онзалаары болза, Өвүр кожууннуң торгулар-биле шеверлеп даараан адрезин хамык улус шупту сонуургаан, тудуп суйбап, чурукка тырттыржып-даа алганнар. Аразында баштактанып, «Тыва баннер» деп чугаалажып турду.
Улаштыр хаак маргылдаазы болган. Школадан ырак эвесте ховуда школачылар-даа, херээжен улус-даа хаактап маңнашкан, кайы ырактан эскерер болза, кымыскаяктар-ла. Ак харда изеттинген хаак оруу-биле херээжен чонувус тоор-даа хире эвес, шуужуп үнүп-ле турлар, кээп ушкаш-даа, тура халышкаш, оруун уламчылап турдулар. Элээн болганда, бир дугаар хаакчы кире халып келди, Кызылдың командазының кежигүнү Долаана Биче-оол кымга-даа четтирбейн, хаак маргылдаазынга тиилээн, улаштыр Кара-Хаак суурнуң адын камгалап келген Белекмаа Монгуш эмчи, ооң соонда хаакчылар шууштур-шууштур кире маңнажып келдилер, дыка-ла соруктуг улус болду. Кызыл кожууннуң адын камгалап келген эмчи ол кожуунга кол эмчилеп ажылдап тургаш-ла, черле маргылдаалардан чыда калбас, идепкейжи хоочун спотчуларның бирээзи деп чаңгыс чер-чурттуглары мактады. Амгы үеде Кызылда кадыкшылга төвүнүң кол эмчизи болуп ажылдап, хамык чонну спортче кыйгырып турар эмчи чорду. Өвүр кожууннуң төлээзи Чодураа Монгуш 3-4 дугаарында келди. "Школачы тургаш дыка-ла хаактап чораан мен, ам 53 харлыг, ам-даа чогум шыдаар-дыр мен, Хандагайтыга баргаш хаактап турайн…" деп, тура-соруктуу кончуг чугаалады.
Ынчап кээрге, бо хире солун спортчу спартакиаданың түңнелин ат-сураглыг альпинист Марианна Кыргыс болгаш Тываның Херээженнер эвилелиниң удуртулгазы кончуг харыысалгалыы-биле үндүргеш, шаңнал макталды тывысканнар. Кышкы спортчу спартакиаданың шилчип чоруур кубогун Кызыл хоорайның херээжен командалары бүзүрелдии-биле чаалап алдылар. Дараазында ийиги төлептиг олутту Шамбалыгның авалары база 3 дугаарынга Кызыл кожууннуң суурлары Кара-Хаак биле Каа-Хем суурнуң командалары, Өвүрнүң авалары “Эң-не идепкейжи спортчулар”, Кызыл хоорайның дугаары 2 уруглар садының кыстары “Эң-не шимченгирлер” база Кур-Чер суурнуң командазы “Эң-не эрес кашпагайлар” деп тускай шаңналдарга төлептиин көргүскеннер. База чурттуң хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип келген хоочун аваларга РФ-тиң Херээженнер эвилелиниң даргазы Е.Лахованың дамчыткан белектерин бергени кончуг өөрүнчүг болду.
Оон ыңай авалар боттарының үзел-бодалын үлежип, арга-сүмезин чугаалааннар:
Ольга Дондуй, ТР-ниң Херээженнер эвилелиниң харыысалгалыг секретары: «Республикада бүгү-ле херээжен чонувуска байырлалдар таварыштыр Херээженнер эвилелиниң даргазы Людмила Салчактың болгаш ында бактаап кирген аваларның өмүнээзинден изиг байырны чедирип тур мен. Республика чергелиг спартакиадага херээжен чонувустуң бедик сонуургалдыг болуп турары өөрүнчүг”.
Зоя Бүрүнней, Кара-Хаакта 85 харлыг хоочун башкы: Хөй чылдарда башкылап ажылдадым. Ам назы-харым барган, ынчалза-даа бажыңым чанынга үргүлчү хаактаар чаңчылдыг мен. Бодумнуң хаактарымны ап алгаш келдим, күдээм белекке берген, ам-даа эдилеп чор мен, мээң-биле кады назылаан хаактар чүве. Улуг-даа, бичии-даа уруг-дарыгны спортка сонуургалдыг чоруур болза эки деп сүмелексээр мен. Мен черле аныяк тургаш-ла, хаактаарынга ынак кижи мен, ам-даа бо спортту салбаан мен».
Чойганмаа Монгуш, Өвүр кожууннуң херээженнер чөвүлелиниң даргазы: «Кайгамчыктыг чараш Шамбалыг деп суурувусту адап сурап чорааш четкеш, арыг агаарын тынып, хей-аъдывыс бедип, дыштанып алганывыска база маргылдааны эрттирген эш өөрүвүске өөрүп четтирдивис, амырап-хөглеп аал-коданывыста чиик чаагай омак хөглүг чанып келдивис” – деп, социал четкиде хууда арнында онзалап бижээн.
Ынчаарга херээжен улус аразында эртип турар кышкы спортчу спартакиаданы башкарып эрттирген Шамбалыгның херээженнер чөвүлелинге, школа коллективинге өөрүп четтиргенивисти илеретпес арга чок. База ол ышкаш кандыг-даа ажылдан чалданмас аваларны онзалап демдеглээри чугула, Кара-Хаактан хоочун башкы Зоя Бүрүнней, Айлян Серен-оолду, Кызыл хоорайның адын камгалап келген спортчу авалар Валентина Кара-Сал, Долаана Биче-оол, Валентина Нурзат, Галина Ликчар, Марианна Кыргыс, Саида Монгуш, Наталья Донгак, Эмма Ооржак болгаш өске-даа аваларга моон-даа соңгаар чедиишкиннерни частың башкы чараш байырлалын таварыштыр “Шын” солунну дамчыштыр Тываның Херээженнер эвилели изиг байырны дамчыдып турар.
Ася Түлүш.
