Тывада база бир хоочун өөредилге черлериниң бирээзи, 1934 чылда улус-чоннуң ажы-төлүн эртем-билигге чедирип эгелээн Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурда ортумак ниити өөредилге школазы, эрткен 2019 чылда 85 чыл болган байырлалын демдеглеп эрттирген. Бо школаның доозукчулары – башкы, чогаалчы Даржай Шоома, орус дыл башкызы Нина Эртине, ол чылдарда херээженнер чөвүлелинден ССРЭ-ниң улус депутады Галина Сагаандай, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Кызыл-оол Херел, эмчилер - кадык-камгалының тергиини Анастасия Шаңгыш-оол, баштайгы нейрохирург Римма Күдерек болгаш Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайга булуң-терекчилер чоргаарланыр. Ынчалза-даа амгы үеде ийи каът делгем, чараш школазын туттуруп берген хоочун башкы Валерий Кара-оолду бо-ла сактып келирлер.
Валерий Ховалыгович Чаа-Хөл ортумак школазынга өөренип чораан, Красноярскиниң педагогика институдунуң доозукчузу, Булуң-Терек суурда ортумак ниити билиг школазынга күш-культура, ооң соонда география башкылап ажылдап эгелээш, үр-даа болбайн, школа директору албан-дужаалче депшээш, башкылар коллективин хөй чылдарда чедиишкинниг удуртуп, ажылдап келген.
Кол сорулга 1930-1934 чылдарда туттунган, эргижирээн оран-саваны канчап чаартып, улгаттыр тудуп алыры турган деп, хоочун башкы сактып чугаалаар. Ол чылдарда Тыва АССР-ниң партия, совет органнары база улус өөредилгезиниң чырыдыышкын яамызының удуртулгазының кичээнгейин школа тудуунче угландырып, чаа оран-сава эргежок чугула дээрзин Валерий Ховалыгович бадыткап шыдапкан. Удатпаанда Булуң-Терек суурга балды, хирээ даажы сыгыр даң бажындан, кежээ орайга чедир чаңгыланып, тудуг ажылдары шапкынчый берген.
Ажыл-ишке черле шыңгыы негелделиг удуртукчу кижи болгаш тудуг ажылдарын боду доктаамал, дүн-хүн чок хайгаарап тургаш, планда көрдүнген хуусаадан харын-даа эрте доозупкаш, чаа школаже чоннуң ажы-төлүн өөредип киирген. Көдээ суурга туруп көрбээн болуушкун ийи каът оран-саваны ада-иелер, улус улус аажок сонуургап кээп турганы, хоочун башкының караанга, дүүн чаа болган дег, бо-ла чуруттунуп келир.
Бо чылын 81 харлыг кырган-ачаның барык чажыды деп болур, эрткен 2019 чылда 85 харлаан, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек школазынга, Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң адын тыпсыр дугайында шиитпирни башкылар коллективи болгаш Тыва Республиканың Эртем болгаш өөредилге яамызы чоокта чаа хүлээп алган.
Хоочун башкы, хүндүлүг дыштанылгаже үнген соонда, чогаал ажылын база сонуургап чоруур болгаш аныяк үезинде, ажылдап, чурттап чораан чылдарының дугайында база хөй-ниитиде кол болуушкуннарга хамаарыштыр солун сактыышкыннарны бижип, сарыг шажынның эрте-бурунгу тураскаалдарын катап тургузар, ол ышкаш, төөгүже кирген, сураглыг кижилерниң аттарын мөңгежидер талазы-биле ачы-буянныг ажыл-херектерге база доктаамал киржип чоруур. Бо бүгүнүң херечизи сөөлгү чылдарда ооң чырыкче үндүрген номнары болур.
2010-2013 чылдарда «Алдар-ады мөңге читпес», «Төөгүде арткан силер», «Ыдык күштүг Будда бурган» деп номнарны чырыкче үндүрген. Оон аңгыда, кады кыраан ынак эжи, оолдарының авазы Анай Балчыровна-биле «Эчис-сорулга, чаартынган Тыва», «Иениң өөрүшкүзү», «Будданың оттуушкуну» деп номнарны бижээннер.
“Тыва Республиканың Өөредилге яамызы болгаш Булуң-Терек ортумак школазының коллективи чөптүг болгаш буянныг шиитпирни хүлээп алган-дыр силер. Ынчалза-даа шыны херек, бир эвес менден амы-хууда аңгы айтырган болзуңарза, аңаа чөпшээрешпес ийик мен. Ынчалза-даа, бо дээрге силерниң хүлээп алган шиитпириңер-дир, ону хүлээп алыр, хүндүлээр апаар мен” – деп, бо эрткен байырлыг хемчегге киришкен хүндүлүг аалчыларның бирээзи, Валерий Ховалыговичиниң хеймер оглу, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сөс ап, байыр чедирип тура, демдеглээн.
Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурнуң ортумак ниити өөредилге школазының директору албан-дужаалга ажылдап чораан, бо хүннерде хүндүлүг дыштанылгада, Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң адын тывыскан байырлыг хемчег белек-селектер тыпсыр чаагай чаңчыл-биле доозулган.
Ынчалдыр, школаның өөреникчилерин янзы-бүрү фестивальдар, уран чүүл көрүлделеринче болгаш спортчу маргылдааларже дажыглаарынга эргежок чугула “УАЗ” микроавтобусту белекке берген.
Оон аңгыда, школачыларга күш-ажыл кичээлдерин эрттиреринге көрдүнген – чазанып-узаныр станоктарлыг, хеп даараар машиналарлыг бүрүнү-биле четчелеттинген, 800 муң рубль өртектиг өөредилге клазын дерип бээрин Эртем болгаш өөредилге яамызы дыңнаткан.
Мооң мурнунда, эрткен 2019 чылда, «Чурагайлыг өөредилге хүрээлели» деп төлевилел-биле математика, информатика кичээлдерин эрттиреринге көрдүнген, ийи класс-биле база Булуң-Терек школазы хандыртынганын сагындыраал.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол келир 2021 чылда школага капиталдыг септелгени чорудары чугула дээрзин айыткан болгаш ук айтырыгны онза кичээнгейге алырын Өөредилге яамызынга дааскан.
Мерген ОНДАР.
Саяна МОНГУШТУҢ тырттырган чуруктары.
