Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Солун медээ - солуннарда

31 августа 2020
51

Бижиивистиӊ 60 чылы — 1990 чылда!

Тыва дыл талазы-биле эртем-практиктиг конференция бистиӊ республикага мооӊ мурнунда болуп кѳрбээн. Ам ындыг конференцияны бо чылдыӊ (1989) ноябрь­ 13-14 хүннеринде Кызылга эрттирерин партия обкому шиит­пир­лээш, тускай оргкомитетти тургус­кан. Бо конференцияга болгаш ооӊ белеткелинге чоннуӊ калбак киржилгези чугула. Ынчангаш тѳ­рээн дылды хѳгжүдериниӊ, ийи дылды ѳѳренириниӊ, дыл башкылаашкыныныӊ дугайында бодалдарыӊарны, сүмелериӊерни «Шын» солун манап тур.

Солуннуӊ культура килдизиниӊ эргелекчизи Чооду Кара-Күске мындыг тайылбырлыг бүдүн-бүдүн арыннарны (ынчангы арын амгызындан ийи катап улуг) тыва бижиктиӊ 60 чыл оюндан бир чыл эрте үндүрүп, тѳгерик столдарны организастап эгелээн. Ам ооӊ шыгжамырындан 4-ле солунну кѳрүптээлиӊер.

1989 чылдыӊ апрель 27-деги «Шын­да» чеди материал парлаттынган. Каа-Хем суурда Тыва АССР-ниӊ алдарлыг башкызы Вера Күчүн «Ийи дыл — эки!» дээр материалынга Тес-Хемде чылгычы Захаровтуӊ, Кызылда башкы Таштандиновтуӊ тывалаарын магадаан, бодунуӊ школазында тыва ѳѳреникчилерниӊ тывалажырыныӊ хирелиин кайгаан. Хоочун башкы Сүзүкей Ондар «Словарьны барымдаалаар» деп чүүлүнге «Доктор-даа, кандидат-даа эртемденнеривис эмгежок, а дылывыстыӊ байдалы дүвүренчиг» деп бижээн. Орус дылдыӊ тыва башкыларыныӊ тыва аялга-биле орустаарынга таарышпаанын Тес-Хемде Нииман Тараачы айыткаш, «Самагалдайныӊ орус ѳѳреникчилери суг дег тывалаар, ынчалза-даа орустаарын утпааннар» деп бижээн. Аӊаа тѳрүттүнген Василий Захаров, ооӊ беш дуӊмазы тыва кадайларлыг, хѳй ажы-тѳлдүг. Тыва АССР-ниӊ алдарлыг чылгычызы Василий боду тос ажы-тѳлү-биле кады бүгү назынында ѳгге чурттап, негей тонну кедип келген.

1989 чылдыӊ июнь 16-дагы «Шында» сес материал база-ла тыва дыл конференциязынга уткуштур парлаттынган. Бии-Хемге кожуун даргалап чораан Михаил Дамчай «Тѳрээн дылын билбес кижи дѳӊгүр кѳк бугага дѳмей» дээш, телевидениеге тывалаары хирелиг даргаларны «Үнелиг байлак» дээр материалынга айыткан. Тыва дыл кабинедин дерииринге акшаныӊ тывылбазын, ѳске эртемнерниӊ кабинеттериниӊ адаарганчыын Ак-Туругда хоочун башкы бижээн: «Ындыг алдар-хүндү болгаш үне чок тыва дыл кичээлин ѳѳреникчилер херекке алыр эвес».

Чадаанадан Олег Түлүштүӊ «Согажалаан чугаалар», Тес-Хемниӊ Кызыл-Чыраадан библиотекарь Лидия Дакүүнүӊ «Эртинени черден казар», Таӊдыдан Сарыг-оол Хертектиӊ «Харыысалга чавызаан», Кара-Хаактан Татьяна Шожуттуӊ «Ада-иеден кол хамааржыр», партия болгаш күш-ажылдыӊ хоочуну Орус-оол Соянныӊ «Тѳѳгүнү кижилер тургузар» деп материалдары эртем-практиктиг конференцияга тыва дылды чугаалажырынга ажыктыг. А хоочун хѳгжүмчү Шактар Доӊгак «Дылды хүндүлээр» деп материалынга мынча дээн: «Социал-хандырылга сайыды С.Д. Кировтуӊ партия конференциязынга бодунуӊ саналынга чамдык даргаларныӊ адын адап, тыва дылче кичээнгей угландырганы чѳп. Олар чүве болза-ла: «Неужели не понятно, я тебе русским языком сказал!» — дижир-дир. Олар тыва дылды ол хире куду кѳрүп турарлар-дыр.

1989 чылдыӊ июнь 13-теги «Шында» редакцияга болган «Школа болгаш ѳг-бүле» дээр тѳгерик столдуӊ материалдары кирген. Ооӊ кол айтырыы — Тѳрээн дылын уругларныӊ багай билири чүгле кижизидилгеге эвес, оларныӊ ниити сайзыралынга багай салдарлыг дээнинге эртемденнерниӊ, чогаалчыларныӊ, ада-иелерниӊ бодалдары кандыгыл?

Тѳгерик столга башкылар билии бедидер институттан Крас Байыр-оолович Салчак, Дүдаа Хунаевна Ооржак, башкы институдунуң кафедра эргелекчизи Сара Сергеевна Оюн, чогаалчы Александр Александрович Даржай, №3 школаныӊ ѳѳредилге эргелекчизи Луиза Самундуевна Ондар, хоочун башкы Ондар Калзаӊовна Сүзүкей, № 2 школадан Хүреӊ Бораевна Ооржак, ол школада тѳрелдер комитединиӊ даргазы Анчымаа Салчаковна Калга-оол, кырган-ава Алина Дегеевна Монгуш киришкен.

1989 чылдыӊ июнь 4-теги «Шында» редакцияга болган тѳгерик столдан чүгле 11 кижиниӊ чугаазы кирген, ѳскелерин дараазында парлаар. Дыл эртемнериниӊ кандидады Каадыр-оол Бичелдей бо солунда мынча дээн: «Тыва дылывыстыӊ үнезиниӊ батканы ам кымга-даа билдингир. Маӊаа кым буруулугул? Башкылар! Чүге дылывыс дээш тудушпас силер? Даргаларныӊ, директорларныӊ дыл үнелевезин сойгалаар конкурстан чарлаалыӊар!

Дыл эртемнериниӊ доктору Шулуу Сат: «Каа-Хемниӊ бир школазы тыва дылды казып каапкан. Ѳѳредилге яамызында тыва дыл харыылаар кижи чок, башкылар билии бедидер институтта ындыг кафедра чок. Кыргыс Аракчаа, Илья Кызыл-оол ышкаш тывалаар тываларны тывар херек. Олардан айтырттынып чо­рааш, дылывысты байыдар ужурлуг бис». Чогаалчы Салим Сүрүӊ-оол: «Тѳрээн дылывыс-биле кады тѳрел-дѳргүлүвүс база үне чок болу берди. Мындыг байдал чүгле дылдыӊ эвес, нацияныӊ хѳгжүүрүнге моондак». Хову-Аксында башкы Сергей Натпит-оол: «Чамдык ада-иелер, эртемденнер безин, тыва дылды дыка чиик кѳѳр-дүр. Башкыныӊ салган демдээнге чѳпшээрешпес, «багай» апкан ѳѳреникчилерни элдепсинер, мелегейзинер». Дудаа Ооржак: «Башкы институдунда тыва дыл башкыларын белеткээр чаӊгыс бѳлүктүӊ ажыттынганы ѳѳрүнчүг. Ынчалза-даа ооӊ бирги доозукчуларын 5 чыл манаар». № 5 школадан Ефросинья Ондар: «Школада 1400 ѳѳреникчиниӊ чүгле 289-зу тыва боорга, тыва дыл ѳѳренири дыка берге. Чамдык класстар 3-4 тыва ѳѳреникчилиг».

Кара-Хаак школазыныӊ башкызы Окан-оол Намчылак: «Совет Эвилелинге каттышканывыс соонда «Шын», «Тываныӊ аныяктары», «Сылдысчыгаш» солуннар орус база тыва ийи-ийи редакторлуг турду. Орус редактор ат салбаанда, солун үнмес. Ол редакторну сүмелекчи (советник) дээр. Дылды мынчаар холгаарлап болур бе? ССРЭ-ниӊ Улустуӊ башкызы А.А. Алдын-оол: «Тыва дылда кѳргүзүг материалдары чок, орус чурукче айыткаш «Бо чурукта Мерген чүнү кылып тур?» — деп айтырар-дыр бис».

Тайылбыр: Тыва бижиктиӊ 60 чыл оюнуӊ бир чыл бетинде авторнуӊ тыва дылга болгаш тыва бижикке хамаарыштыр кылган ажылдарыныӊ чүгле 4 солуну мында адаттынган. Оларны библиотекадан тыпкаш, ында улустуӊ дүвүрелин, саналын, бодалын сонуургап болур силер. Мынчаар бѳлүктевээн ийи-чаӊгыс материалдар ѳске солуннарда база бар.

Бо-ла үеде автор тыва хѳгжүм херекселдери кылыр мастерлерни редакцияга каш катап чыггаш, культура, үлетпүр яамыларыныӊ база чурукчулар эвилелиниӊ киржилгези-биле мастерская ажыдарын дугурушкан. База-ла редакцияга, театрга, чазакка болгулаан чыыштарныӊ түӊнелинде «Хайыраан боттуӊ» эрги үндүрүлгези сѳѳлгү катап болган. Иван Салчактыӊ чураан хептерин, шии-даа, хѳгжүм-даа дугайында материалдар — ынчангы солуннарда. Ол солуннарда авторнуӊ тайга тожуларыныӊ амыдыралын кѳргүскен болгаш Тываны Кыдыккы Соӊгу чүкке деӊнээринге хамаарышкан материалдары бар. Ынчап турда, бо авторну 1990 чылдыӊ февральда ажыттынар «Сылдысчыгашче» чорудупкан.

Чооду Кара-Күске,

чогаалчы.