Тывада чогаадыкчы эвилелдерден Тываның Чогаалчылар эвилели, амгы делегейде нептерээн коронавирус хамчыындан эң баштайгы улуг чидиригге таварышкан хөй-ниити организацияларының бирээзи бооп турар.
Май айда Чогаалчылар эвилелиниң удуртукчузу, тыва культуразын хөй чылдарда удурткан, Күрүне Думазының ийи катап депутады чораан, билдингир политик Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар бистерден мөңгези-биле чарлып чорутту. Чогаалчылар эвилелиниң Уставы езугаар мындыг таварылгада 3 айлар иштинде чогаалчылар съездизин чыылдырар ужурлуг турган, ынчалза-даа Тывада ол аарыгның нептерээни-биле бо айтырыг ам-даа ажык бооп артпышаан. Тыва Чазактың шиитпири-биле ноябрь айда кандыг-даа сорулгалыг хөй кижи чыглырын хораан болгай. Республикада хамчык аарыгның чавырлырын манаар болганывыста, Эвилелдиң тургузукчуларының бирээзи кижи болгаш, аныяк чогаалчыларга устав-дүрүмүвүстү сагындырып, тайылбырдан кылыптайн.
Тыва Республикада Россия Федерациязының Шүүгү яамызының 2009 чылдың ноябрь 12-де бадылааны Тываның Чогаалчылар эвилелиниң тургузукчулары 3 кижи бис: Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери болур Шаңгыр-оол Суваң, Лидия Иргит база мен. Сөөлгү Устав 2009 чылда ээлчег чок съездиге август 23-те хүлээп алдынган чүве.
Мооң мурнунда съездилерде «Тургузукчу (Учредитель)» деп негелде РФ-тиң хоойлуларында чок турганы-биле, тайылбыр кылыр апаар. Бистиң Эвилел хоойлу езугаар «Коммерция чок организацияга (НКО)» хамааржыр, а ооң эргелери мындыг: организацияның Уставын бадылаар болгаш ажыл-чорудулгазын кылыр; ооң ажыл-чорудулгазын хынаар; удуртукчуну томуйлаар болгаш ажылындан халаар; хоойлу езугаар чогаадыкчы, удуртулганың болгаш ажыл-агыйжы чүүлдерни бот-тускайлаң чорудар; янзы-бүрү эвилелдер болгаш ассоциацияларже кирер айтырыгларны шиитпирлээр; чурттар аразында харылзааны тудар болгаш коммерция чок организацияның тургузарын, эде организастаарын база дүжүрерин харыылаар.
2009 чылда ээлчег чок съездиге мындыг чаа чүүлдерни Уставка бадылаан турган: Чогаалчылар эвилелиниң Баштаар чериниң ажылдаар хуусаазы 3 чыл, тус-чер башкарылгазының соңгулдалыг органнарынче кандидаттарны деткип болур эргелиг. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери биле Тываның Чогаалчылар эвилелиниң биледин холга алган улусту «Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери» деп чаа термин-биле илереткен. Ол съездиге Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннериниң чылда дадывыры 500 рубль, а чаа кирген кежигүннерниң дадывыры оон ийи катап хөй деп шиитпирлеттинген. Аңаа немей, Тываның Улустуң чогаалчылары чыл дадывыры төлевес дээн. Бо съездиге хүлээп алдынган оон өске шиитпирлер чок чүве. Ындыг болганда, мооң мурнунда съездилерде хүлээп алдынган шиитпирлер күштүг бооп арткан. Чижээ: 1997 чылдың апрель айда чогаалчыларның ээлчеглиг съездизинге Тываның Чогаалчылар эвилелиниң биледин 2-ден эвээш эвес уран-чечен номнуг кижиге тыпсыр деп шиитпир алдынган. Тываның ЧЭ-же кордакчы кижиге ЧЭ Баштаар чери хүлээп алыышкын протоколун тургускан турар ужурлуг, ында комиссия кежигүннериниң санал-оналдары база бижиттинген турар. Ол-ла съездиге Тываның ЧЭ-ниң биледин холга алган улус съездиге бадылаашкынга киржип болур, ынчалза-даа олар ЧЭ-ниң Баштаар чериниң кежигүннери боор эргези чок, дээн. ЧЭ Баштаар чериниң кежигүннеринге даргазы-биле катай чүгле Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери соңгудар. Баштаар чер кежигүннерин чүгле съезд бадылаар болгаш кижи саны эвээжей-даа бээр болза, съездилер аразында Баштаар чер боду чаа кежигүннерни киирер эргези чок, эвээш саны-биле хуусаага чедир ажылдаар ужурлуг.
Коммерция чок организацияда кол-ла чүве – Уставка чагыртыры, ооң-биле хажыт чок ажылдаары болганда, ЧЭ-ниң ажылында бо хүнде устав-хоойлуга дүүшпес чүүлдер кылдынган болза, шиитпир хүлээп ап турган Баштаар чер харыысалганы бодунга хүлээп аар болгаш оларны ала-чайгаар хоойлу талазы-биле күш чок деп санаар апаар.
Тываның Чогаалчылар эвилели удавас 100 чылын демдеглээр. Тыва Арат Республика үезинде, 1942 чылдың ноябрьда тургустунган. Ам Эвилел мугур 78 харлыг бооп турар. Ооң бирги даргазы сураглыг шүлүкчүвүс Сергей Пюрбю. Бо хүнге чедир Чогаалчылар эвилелин чогаадыкчы-даа, удуртукчу-даа салым-чаяанныг хөй санныг эр чогаалчыларывыс удуртуп келген. Ол чаңчыл уламчылаар болгаш амгы аныяк салгал, телекоммуникация делегейни шыва алган үеде, удуртулганың тугун холга алыр дээрзинге бодум хуумда бүзүрелим улуг.
Маадыр-оол Ховалыг,
Тываның улустуң чогаалчызы.
